Czynniki ryzyka czy czynniki chroniące młodzież?

Wsparcie przyjaciół, posiadanie mentora oraz zajęcia sportowe trudno jednoznacznie zaklasyfikować jako czynniki chroniące lub zwiększające ryzyko zachowań problemowych młodzieży. Dotychczasowe wyniki badań sygnalizują jedynie niejednoznaczny kierunek działania tych czynników. W celu dokonania precyzyjnego opisu charakteru owych zależności, potrzebne są wnikliwe analizy w tym zakresie.

Wstęp

Badania z zakresu profilaktyki i promocji zdrowia psychicznego coraz częściej ukierunkowane są na identyfikowanie istotnych czynników chroniących młodych ludzi przed angażowaniem się w zachowania problemowe. Działanie czynników chroniących jest kluczowym obszarem zainteresowań badaczy tworzących i rozwijających koncepcję resilience, w myśl której czynniki chroniące mogą niwelować negatywne działanie ryzyka i związane są z większą odpornością jednostki (Garmezy 1985, Masten 2003). Identyfikacja czynników, które związane są z ograniczeniem zachowań problemowych młodzieży uczęszczającej do gimnazjum była również jednym z celów Badań Warszawskich Gimnazjalistów prowadzonych przez zespół Pracowni Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M” Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Ponad 3000 uczniów z warszawskich gimnazjów publicznych i niepublicznych wzięło udział w trzech pomiarach badań, wypełniając anonimową ankietę w I, II i III klasie¹Badania wykonane w ramach grantu Fogarty International Center, U.S. National Institute of Health, nr grantu 5R01 TW007647..

Dotychczas przeprowadzone analizy badań warszawskich uczniów umożliwiły wyodrębnienie czynników o ochronnym działaniu, związanych z ograniczeniem większości lub wszystkich analizowanych zachowań problemowych, takich jak: przemoc, wykroczenia, używanie substancji psychoaktywnych oraz problemy szkolne.

Do tych czynników należą m.in.: negatywny stosunek bliskich kolegów/koleżanek do używania narkotyków, monitorowanie przez rodziców czasu spędzanego przez dziecko wieczorem poza domem, wsparcie emocjonalne mamy, dobry kontakt z tatą, dobry kontakt ze starszym rodzeństwem, pozytywny stosunek do nauczycieli, kontrola sąsiada lub innych dorosłych osób z miejsca zamieszkania, udział w praktykach i uroczystościach religijnych czy subiektywne normy przeciwne używaniu substancji psychoaktywnych (Ostaszewski, Rustecka-Krawczyk, Wójcik 2009).

Większość wybranych czynników o przewidywanym ochronnym działaniu w zastosowanych analizach potwierdziła oczekiwane kierunki zależności pomiędzy zmiennymi niezależnymi (czynnikami) a zależnymi (zachowaniami problemowymi). Jednakże wśród czynników wstępnie ocenianych jako chroniące, zidentyfikowane zostały trzy czynniki, których występowanie związane było z nasileniem ryzyka angażowania się przez młodzież w zachowania problemowe. Należą do nich wsparcie emocjonalne przyjaciół, posiadanie mentora oraz udział w grupowych zajęciach sportowych. Ze względu na nieoczekiwane wyniki badań pozostające w sprzeczności z dotychczasową czy potoczną wiedzą oraz konieczność uszczegółowienia ich określonych warunków/cech, czynniki te zostały określone jako niejednoznaczne, czyli dyskusyjne pod względem jednoznacznego (pozytywnego lub negatywnego) kierunku działania.

Czynniki niejednoznaczne (chroniące czy ryzyka?) mimo oczekiwanego ochronnego kierunku działania, związane są z nasileniem zachowań problemowych; w zależności od ich szczegółowej charakterystyki (występowania określonych warunków/cech danego czynnika) wiążą się z ograniczeniem lub nasileniem zachowań problemowych.

Związki między czynnikami niejednoznacznymi a wybranymi zachowaniami problemowymi zostaną omówione przy wykorzystaniu wyników analizy regresji logistycznej, prowadzonej oddzielnie dla uczniów z klas I, II i III. Przy kontrolowaniu czynnika płci mierzono związki między 21 czynnikami psychospołecznymi (indywidualnymi, rodzinnymi, rówieśniczymi i szkolnymi) a zachowaniami związanymi z przemocą, wykroczeniami, używaniem substancji psychoaktywnych i problemami szkolnymi.

Wsparcie przyjaciół

Różne badania z zakresu postrzeganego wsparcia rówieśników z reguły wskazują, że postrzegane wsparcie ze strony przyjaciół (życzliwość, gotowość do pomocy), zwłaszcza należących do tej samej klasy szkolnej, wiąże się z ograniczeniem zachowań ryzykownych (Kowalewska, Kołoło 2006). Wyniki badań warszawskich gimnazjalistów nie wykazały jednak ochronnego charakteru postrzeganego wsparcia przyjaciół – wyniki analizy regresji logistycznej (tabela 1.) wskazują, że postrzegane wsparcie przyjaciół (czyli przekonanie, że w dużym stopniu można liczyć na ich pomoc, pocieszenie, radę), znacznie zwiększa ryzyko angażowania się w zachowania problemowe, takie jak: picie alkoholu, upijanie się, palenie papierosów, a także ubliżanie nauczycielom w szkole.

Tabela 1. Wsparcie przyjaciół – wyniki regresji logistycznej dla oceny ryzyka zachowań problemowych w klasach I-III

Wartość ilorazu szans poniżej „1” oznacza mniejsze niż w grupie referencyjnej ryzyko występowania danego zachowania ryzykownego, natomiast wartość ilorazu szans powyżej „1” oznacza większe niż w grupie referencyjnej ryzyko występowania danego zachowania.

Ponad 70% gimnazjalistów (zarówno w I, II, jak i III klasie) wskazało na poczucie wsparcia ze strony przyjaciół. W tej grupie uczniów jednocześnie odnotowano częstsze palenie papierosów, picie alkoholu, upijanie się oraz akty agresji werbalnej wobec nauczycieli w szkole. Postrzegane wsparcie społeczne pochodzące od innych rówieśników może być więc rozpatrywane jako czynnik zwiększonego ryzyka dla niektórych zachowań problemowych, zwłaszcza związanych z używaniem substancji psychoaktywnych.

Posiadanie mentora

Badania z zakresu wsparcia społecznego uwzględniające rolę mentora w rozwoju psychospołecznym młodzieży wskazują, że posiadanie mentora (dorosłej osoby – nieformalnego doradcy/opiekuna który wspiera w różnych sytuacjach życiowych) związane jest z mniejszym nasileniem zachowań problemowych i pozytywnym stosunkiem do szkoły (Zimmerman, Bingenheimer 2002). Ten rodzaj wsparcia, pochodzący najczęściej od zaufanej dorosłej osoby, np. trenera sportowego, księdza, nauczyciela, jest czynnikiem chroniącym należącym do pozarodzinnych zasobów odpornościowych (Garmezy 1985, Werner 2000).

Wykres 1. Posiadanie mentora z kręgu profesjonalistów lub rodziny a zachowania problemowe (II klasa)

Wyniki dla II etapu badań, N=2552; wszystkie różnice znaczące w przedziale p<0,05—0,001, z wyjątkiem następujących zachowań problemowych: ubliżanie nauczycielom; kłopoty z policją; picie alkoholu w ciągu ostatnich 12 miesiący; palenie papierosów kiedykolwiek w życiu; upijanie się w ciągu ostatnich 12 miesiący; bieżące palenie papierosów w ostatnich 30 dniach.

W badaniach warszawskich gimnazjalistów wyodrębnione zostały cztery grupy społeczne, spośród których rekrutował się mentor: profesjonaliści (m.in. nauczyciele, pedagodzy, trenerzy, księża); babcie i dziadkowie; osoby z dalszej rodziny oraz koledzy i przyjaciele. Okazało się, że posiadanie mentora może być czynnikiem dyskusyjnym, ponieważ w zależności od grupy społecznej, do której należy tzw. mentor, jego posiadanie może być związane z nasileniem lub zmniejszeniem zachowań problemowych wśród młodzieży. Wyniki badań dla klas I, II i III wskazują na pozytywną, ochronną rolę dorosłych osób z rodziny i tzw. profesjonalistów. Dyskusyjne, w kontekście rozwoju zachowań problemowych, jest jednak postrzeganie kolegów i przyjaciół jako mentora. Uczniowie, którzy wskazali jako swojego mentora dziadka, babcię, wujka, kuzyna, starsze rodzeństwo lub trenera, nauczyciela, pedagoga czy księdza w odniesieniu do grupy gimnazjalistów nie posiadających takiej zaufanej osoby, rzadziej angażowali się w bójki, w mniejszym stopniu wagarowali i opuszczali pojedyncze lekcje w szkole. Jednocześnie w grupie uczniów, dla których mentorem jest ich starszy przyjaciel/kolega, odnotowano wyższe odsetki dla wszystkich analizowanych zachowań związanych z używaniem substancji psychoaktywnych, problemów w szkole i agresji werbalnej wobec nauczycieli (wykres 1. i 2. – związki między zmienną „posiadanie mentora” a wybranymi zachowaniami problemowymi i mierzone były za pomocą testu chi kwadrat).

Wykres 2. Posiadanie mentora z kręgu przyjaciół a zachowania problemowe (II klasa)

Wyniki dla II etapu badań, N=1606; wszystkie różnice istotne statystycznie, z wyjątkiem następujących zachowań problemowych: bójki z kolegami w szkole, celowe zniszczenie czegoś w szkole.

Zajęcia sportowe

Aktywność sportowa z reguły jest rozpatrywana w kontekście konstruktywnych zajęć i zainteresowań, które chronią młodzież przed podejmowaniem zachowań ryzykownych dla zdrowia. Wykazano m.in., że regularne i częste podejmowanie przez młodzież indywidualnych form aktywności sportowej oraz udział w dodatkowych zajęciach w szkole może zmniejszać ryzyko sięgania po substancje psychoaktywne (Bobrowski 2003).

Tabela 2. Grupowe zajęcia sportowe – wyniki regresji logistycznej dla oceny ryzyka zachowań problemowych w klasach II-III

Wartość ilorazu szans poniżej „1” oznacza mniejsze niż w grupie referencyjnej ryzyko występowania danego zachowania ryzykownego, natomiast wartość ilorazu szans powyżej „1” oznacza większe niż w grupie referencyjnej ryzyko występowania danego zachowania.

Obszar dodatkowych zajęć i zainteresowań młodzieży (do którego należy aktywność sportowa) również był przedmiotem badań warszawskich gimnazjalistów. Wśród wielu form spędzania wolnego czasu, takich jak czytanie książek dla przyjemności, dodatkowe zajęcia (np. nauka języka angielskiego, spotkania grup kościelnych lub zbiórki harcerskie czy wolontariat), uczniowie często wskazywali na uprawianie indywidualnych lub grupowych form zajęć sportowych. Jak przewidywano, wyniki badań wskazują na ochronny w kontekście zachowań problemowych charakter konstruktywnych zajęć i zainteresowań, w tym indywidualnych form aktywności sportowej, takich jak jeżdżenie na rowerze, łyżworolkach, deskorolce, bieganie, ćwiczenia wspinaczkowe czy siłowe. Jednak grupowe zajęcia sportowe (takie jak sztuki walki, siatkówka, koszykówka, piłka nożna, lekkoatletyka czy taniec) trudno włączyć w obszar „ochronnych”, konstruktywnych aktywności. Wyniki analizy regresji (tabela 2.) wskazują na zwiększone ryzyko angażowania się w zachowania problemowe wśród uczniów, którzy przeznaczali co najmniej godzinę w tygodniu na treningi sportowe w klubie lub w innym zorganizowanym zespole sportowym. Ta grupa uczniów, zarówno w II, jak i w III klasie znacznie częściej angażowała się w bójki w szkole, ubliżała nauczycielom oraz piła alkohol. W II klasie uprawianie sportu grupowego wiązało się również z częstszym opuszczaniem pojedynczych lekcji w szkole i częstszym upijaniem się przez uczniów. Co ciekawe, wśród drugoklasistów ta tendencja nie utrzymywała się w przypadku jednego zachowania problemowego – bieżącego palenia papierosów.

Omówienie wyników

Wsparcie przyjaciół, posiadanie mentora czy zajęcia sportowe trudno jednoznacznie zaklasyfikować do zbioru czynników chroniących lub zbioru czynników ryzyka dla zachowań problemowych młodzieży. Trudności te mogą wynikać z dotychczasowych przekonań i utrwalonej wiedzy (potocznej lub potwierdzonej badaniami naukowymi), dotyczącej ochronnego dla rozwoju psychospołecznego młodzieży charakteru opisywanych czynników.

Przynależność do grupy rówieśników i akceptacja ze strony osób do niej należących jest niezwykle ważną potrzebą w rozwoju psychospołecznym młodzieży. Bliski krąg przyjaciół/kolegów w okresie dorastania jest istotnym punktem odniesienia dla kształtowania kompetencji społecznych i zasobów indywidualnych młodego człowieka (jego poczucia własnej wartości czy zaradności). Rówieśnicy bywają źródłem wzorców przekonań i zachowań, które mogą być jednocześnie atrakcyjne dla młodego człowieka i niepokojące dla jego rodziców czy nauczycieli. Grupa rówieśnicza często posiada również wewnętrzne normy – system przekonań i zachowań, który określa sposób funkcjonowania poszczególnych osób w grupie i grupy jako całości. Charakterystyczna dla grup rówieśniczych „jednomyślność” ich członków, rodząca presję postępowania zgodnie z oczekiwaniami przyjaciół, może być niebezpieczną cechą w kontekście podejmowania przez młodzież zachowań problemowych.

Prezentowane wyniki badań, opisujące postrzegane wsparcie przyjaciół jako czynnik ryzyka dla używania substancji psychoaktywnych oraz zachowań agresywnych wobec nauczycieli w szkole, z pewnością nie staną się punktem wyjścia do zakwestionowania pozytywnej roli grupy rówieśniczej w rozwoju młodego człowieka. Wyniki te wskazują raczej na złożony charakter funkcjonowania grup rówieśniczych, co może być trudnością, ale i szansą dla kreowania skutecznych programów profilaktycznych, które jednocześnie uwzględniałyby potrzeby młodych ludzi dotyczące kształtowania ich kompetencji społecznych w grupie rówieśników, jak i dostarczały wzorce norm i zachowań wpływające na umiejętność podejmowania decyzji kluczowych dla zdrowia.

Posiadanie mentora, czyli dorosłej, zaufanej osoby, która wspiera w różnych sytuacjach życiowych, również może spełniać swoje pozytywne, ochronne funkcje w rozwoju psychospołecznym młodzieży. W wieku dojrzewania młodzi ludzie potrzebują odpowiednich, „dojrzałych” wzorców zachowań i swoje poszukiwania często kierują poza krąg najbliższych osób (mamy czy taty). Postrzegane wsparcie, życzliwość i umiejętność niesienia pomocy ze strony dorosłej, zaufanej osoby może spełniać niezwykle istotną funkcję w kształtowaniu osobowości młodego człowieka, dostarczać mu pozytywnych wzorców, a nawet kompensować ewentualne deficyty w opiece i wsparciu ze strony rodziców. Jednakże, w kontekście zachowań problemowych młodzieży, posiadanie mentora może być czynnikiem trudnym do jednoznacznego zakwalifikowania do czynników chroniących lub ryzyka. Posiadanie mentora może być związane z nasileniem (koledzy/przyjaciele) lub zmniejszeniem (profesjonaliści, osoby z rodziny) zachowań problemowych wśród młodzieży. Czynnik ten może mieć istotne znaczenie ochronne w rozwoju psychospołecznym młodzieży, co warto uwzględniać przy kreowaniu programów profilaktycznych, które mogłyby wspierać i poszerzać zakres formalnej i nieformalnej opieki wybranych osób pełniących funkcję mentora.

Zajęcia sportowe (w zależności od formy takich zajęć – indywidualnej lub grupowej) również mogą się wiązać z ograniczeniem lub nasileniem zachowań problemowych młodzieży. Nie oznacza to, że należy zniechęcać młodych ludzi do uprawiania sportu – aktywności, która sama w sobie może być konstruktywna. Wyniki badania wskazują, że uprawianie indywidualnej formy aktywności sportowej (jeżdżenie na rowerze, wspinaczka) ma charakter ochronny dla zachowań problemowych podczas gimnazjum, stąd w naszych badaniach sport indywidualny został włączony do zbioru konstruktywnych zainteresowań. Nieoczekiwane wyniki badań dla sportu grupowego prowadzą do konstruowania wielu hipotez/pytań dotyczących organizacji i kontroli przebiegu tych zajęć. Do najczęściej uprawianych sportów grupowych wśród badanych uczniów należą: koszykówka, siatkówka, zajęcia taneczne. Uczniowie mogą uprawiać te sporty zarówno w szkole, gdzie są pod opieką dobrze wykwalifikowanego nauczyciela, jak i w klubach sportowych, gdzie kontrola różnych niebezpiecznych zachowań podczas treningu (i tuż po nim) może być już mniejsza. Warto więc wdrożyć działania, które zminimalizują ryzyko wiążące się z tym rodzajem aktywności, przede wszystkim zadbać o właściwą opiekę i bezpieczeństwo tych uczniów, m.in. poprzez odpowiednie przygotowanie pedagogiczne trenerów/opiekunów tych grup. Warto tu wspomnieć, że niektórzy uczniowie wskazywali trenera sportowego jako swojego mentora.

Bibliografia

1. Bobrowski K., „Sposoby spędzania wolnego czasu przez młodzież a używanie substancji psychoaktywnych”, Medycyna Wieku Rozwojowego, VII (1) 2, 91.104, 2003.
2. Garmezy N., „Stress-resistant children: the search for protective factors” (w:) Recent research in developmental psychopathology, Stevenson J. (red.), Pergamon Press 1985.
3. Kowalewska A., Kołoło H., „Małe rozpowszechnienie zachowań ryzykownych wśród kolegów jako czynnik chroniący w grupie uwarunkowań związanych ze środowiskiem rówieśniczym” (w:) Czynniki chroniące młodzież 15-letnią przed podejmowaniem zachowań ryzykownych. Raport z badań HBSC 2006, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2006.
4. Masten A., Powell, „A resilience framework for research, policy and practice” (w:) Resilience and vulnerability. Adaptation in the context of childhood adversities. S. Luthar (red.), Cambridge 2003.
5. Ostaszewski K., Rustecka-Krawczyk A., Wójcik M., „Czynniki chroniące i czynniki ryzyka związane z zachowaniami problemowymi warszawskich gimnazjalistów: klasy I-II”, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2009.
6. Werner E., „Protective factors and individual resilience” (w:) Shonkoff J., Meisels S. (red.) Handbook of Early Childhood Intervention. Second edition, Cambridge University Press 2000.
7. Zimmerman M., Bingenheimer J., Notaro P., „Natural Mentors and Adolescent Resiliency: a Study with Urban Youth”, American Journal of Community Psychology, 30(2), 2002.

Przypisy

• 1
  Badania wykonane w ramach grantu Fogarty International Center, U.S. National Institute of Health, nr grantu 5R01 TW007647.