W 2010 roku mija 25 lat od pojawienia się HIV/AIDS w Polsce. Światowy Dzień AIDS, który obchodziliśmy 1 grudnia, był okazją do wielu podsumowań i refleksji. Po tylu latach HIV/AIDS wciąż jest problemem, nie tylko medycznym.
HIV w Europie i na świecie
Według szacunków UNAIDS (Sojusz Agend Narodów Zjednoczonych ds. HIV/AIDS), na świecie HIV zakaziło się ok. 68 mln ludzi. Obecnie z wirusem tym żyje ok. 33 mln zakażonych. Co 6 sekund na świecie ktoś zakaża się HIV, co 9 sekund inna osoba umiera z przyczyn związanych z AIDS; co 14 sekund zostaje osierocone dziecko. A szczepionki nadal nie ma. Nie wszystkie zakażone osoby znają swój status. Szacuje się, że w skali światowej zaledwie 40% seropozytywnych osób wie o swoim zakażeniu.
Pamiętając o transgranicznym charakterze epidemii, powinniśmy patrzeć na problem HIV/AIDS nie tylko z perspektywy kraju, ale i regionu. W Europie HIV/AIDS wciąż jest wyzwaniem dla zdrowia publicznego. Liczba zakażeń stale rośnie. Problem HIV dotyka głównie młodych osób (podobnie jak w skali światowej: prawie 40% osób żyjących z HIV na świecie jest między 15. a 24. rokiem życia). Epidemia w populacji osób w wieku produkcyjnym ma konsekwencje dla gospodarek, podobnie jak wysokie koszty leczenia antyretrowirusowego (ARV). Zakażenie HIV dotyczy także coraz większej liczby kobiet, co pozostaje nie bez znaczenia dla ich zdrowia reprodukcyjnego. Dodajmy do tego współistnienie zakażenia HIV z HCV, HBV i gruźlicą oraz niedostateczne nakłady finansowe w niektórych państwach na działania profilaktyczne. W wielu krajach problemem jest stygmatyzacja i dyskryminacja populacji szczególnie narażonych na ryzyko zakażenia, co niekiedy wręcz paraliżuje działania mające na celu powstrzymanie epidemii.
Nie cała Europa ma jednak te same problemy. W Europie Środkowej i Skandynawii sytuację epidemiologiczną uznaje się za stabilną. Do nowych zakażeń dochodzi tam najczęściej poprzez kontakty seksualne. Jednak w Europie Wschodniej, zwłaszcza w Federacji Rosyjskiej, na Ukrainie i w Państwach Bałtyckich, liczba zakażeń HIV wzrasta lawinowo, a najbardziej dotknięte przez epidemię są tam osoby stosujące środki psychoaktywne w iniekcjach. Sytuację dodatkowo pogarsza fakt, że w Europie Wschodniej i Azji Środkowej zaledwie 19% osób ma dostęp do leków ARV (średnia dla krajów o średnich i niskich dochodach – 42%, dla Afryki Subsaharyjskiej – 33%; w Polsce każdy, kto wymaga leczenia otrzymuje je bezpłatnie). Polska znajduje się tuż obok tej tykającej bomby epidemiologicznej.
Polska wczoraj i dziś
W Polsce pierwsze zarejestrowane zakażenia wykryto u sześciu osób chorych na hemofilię, czterech mężczyzn homo- lub biseksualnych oraz u jednej kobiety sprzedającej usługi seksualne. Razem 11 osób. Dziś każdego dnia 2-3 osoby dowiadują się, że są zakażone HIV. Wiemy o ponad 13 tys. osób, u których od 1985 roku wykryto zakażenie HIV i kolejnych ok. 20 tys., które są zakażone, ale o tym nie wiedzą. Przez te 25 lat zdiagnozowano blisko 2400 zachorowań na AIDS, a z powodu AIDS zmarło ponad 1000 chorych.
W pierwszych latach epidemii w Polsce główną drogą rozprzestrzeniania się zakażeń HIV było stosowanie dożylnych środków psychoaktywnych oraz kontakty seksualne pomiędzy mężczyznami. Od roku 2001 obserwuje się jednak zmianę. Zakażeniu ulega coraz więcej osób mających ryzykowne kontakty heteroseksualne (już co czwarta osoba zakażona HIV to kobieta), bez narkomanii dożylnej w wywiadach. Często jednak te ryzykowne zachowania są podejmowane po zastosowaniu środków psychoaktywnych innych niż narkotyki dożylne. W Polsce, tak jak na całym świecie, HIV dotyka przede wszystkim młodych. 47% wszystkich zakażeń HIV dotyczy osób między 20. a 29. rokiem życia (7% wykryto u osób poniżej 20. roku życia). 74% osób zakażonych HIV i chorych na AIDS jest w wieku produkcyjnym (20-49 lat). Z informacji zbieranych w punktach konsultacyjno-diagnostycznych (PKD), w których anonimowo i bezpłatnie można wykonać test w kierunku HIV, wynika, że w ostatnim czasie ponownie niepokojąco rośnie liczba zakażeń w populacji mężczyzn mających kontakty seksualne z mężczyznami (MSM).
Rysunek 1. Zakażenia HIV w latach 1985−2009 według wieku
Czy ta statystyka to tysiące historii, które mogły potoczyć się inaczej? Czy są to zakażenia, których można było uniknąć dzięki właściwej profilaktyce? Czy te liczby i doświadczenie 25 lat życia w świecie z HIV mają wpływ na nasze zachowania? Epidemia HIV/AIDS zmusza nas do nieustannego poszukiwania odpowiedzi na wiele pytań.
Codziennie przeciw HIV
Politykę państwa w zakresie zapobiegania i zwalczania HIV/AIDS oraz poprawy jakości życia zakażonych HIV i chorych na AIDS, a także przeciwdziałania izolacji społecznej tych osób określa Krajowy Program Zwalczania AIDS i Zapobiegania Zakażeniom HIV. Istniejące od 1993 roku Krajowe Centrum ds. AIDS, agenda Ministerstwa Zdrowia będąca instytucją o zasięgu ogólnopolskim, współpracując z przedstawicielami różnych środowisk i sektorów, opracowuje harmonogram realizacji Krajowego Programu i monitoruje jego wykonanie.
Do zadań Krajowego Centrum ds. AIDS należy m.in. koordynacja różnych działań mających na celu zwalczanie epidemii HIV/AIDS w Polsce, tj. profilaktyka zakażeń HIV, ale też, a może przede wszystkim (ze względu na nakłady finansowe), leczenie antyretrowirusowe na terenie całego kraju. Centrum prowadzi również działalność informacyjną na temat HIV/AIDS i szkolenia dla określonych grup zawodowych. W imieniu ministra zdrowia udziela dotacji celowych na programy profilaktyczne realizowane przez organizacje pozarządowe. Centrum prowadzi także działalność interwencyjną w zakresie rozwiązywania problemów społecznych dotyczących HIV/AIDS.
Profilaktyką HIV/AIDS zajmują się w Polsce specjaliści z różnych dziedzin, a podejmowane działania są poddawane nieustannej ocenie. Pomysłodawcami i organizatorami działań są różne podmioty, zarówno jednostki administracji państwowej, samorządu terytorialnego i struktury sanitarne, jak i organizacje pozarządowe czy firmy prywatne. Tematyka HIV/AIDS jest tak wielowymiarowa, że wszelkie działania powinny być podejmowane przez wiele podmiotów jednocześnie i zmierzać do podniesienia wiedzy odbiorców, wpływać na zmianę ich zachowań oraz zwalczać zjawisko stygmatyzacji osób żyjących z HIV i chorych na AIDS.
Kampania za kampanią
Także to ma na uwadze Krajowe Centrum ds. AIDS, organizując każdego roku multimedialne kampanie społeczne poświęcone profilaktyce HIV/AIDS, skierowane do różnych grup społecznych. Realizacja efektywnych ogólnopolskich kampanii społecznych wymaga zaangażowania w nie partnerów instytucjonalnych i medialnych. To dzięki nim udaje się, przy dysponowaniu ograniczonymi środkami ministerialnymi, dotrzeć z przekazami do tak dużej liczby odbiorców.
Niezwykle ważny jest właściwy dobór argumentów i kanałów komunikacji: innych wymaga przekaz do kobiet w ciąży, innych przekaz do młodzieży, a jeszcze innych do mężczyzn mających kontakty seksualne z mężczyznami. A właśnie do tak różnych grup trzeba docierać z informacją o HIV/AIDS. Bo tak różnych grup HIV/AIDS może dotyczyć. Dziś już nie mówi się o grupach ryzyka. Dziś już wiemy, że HIV może dotyczyć każdego, kto podejmuje ryzykowne zachowania.
Rysunek 2. Prawdopodobne drogi zakażeń HIV 1985−2009
Grupą docelową, której wyraźnie mówi się „zrób test na HIV”, są osoby aktywne seksualnie, zarówno poszukujące partnera, jak i będące w związkach. Kampanie skierowane do tej grupy promują świadome i przemyślane decyzje dotyczące zachowań seksualnych. Celem kampanii jest uświadomienie ryzyka zakażenia HIV osobom dorosłym, które choć raz w życiu zmieniły partnera seksualnego, nie stosują zasad bezpieczniejszego seksu (np. nie zawsze używają prezerwatyw) i nie zastanawiały się nad wcześniejszymi relacjami seksualnymi (swoimi i partnera), mogącymi nieść ze sobą ryzyko zakażenia HIV. Szczególnie podkreśla się wagę testowania w kierunku HIV w kampaniach skierowanych do kobiet. W roku 2007 rozpoczęto kampanię skierowaną do kobiet w ciąży lub planujących macierzyństwo „Daj szansę swojemu dziecku. Nie daj szansy AIDS”. Krajowe Centrum uświadamiało kobietom, że nawet jeśli lekarz nie zaproponuje wykonania takiego testu, one same mogą, a nawet powinny o to poprosić. Takie badanie może uchronić poczęte dziecko przed zakażeniem. W roku 2009 ambasadorką kampanii została, będąca wtedy w ciąży, Małgorzata Glinka, zdobywczyni tytułu Siatkarka Roku 2008. Zaangażowanie osób znanych i lubianych odgrywa ważną rolę w działaniach dotyczących tak ciągle trudnego tematu, jakim jest HIV/AIDS.
Szukanie nowych dróg
W profilaktykę zakażeń HIV coraz intensywniej angażowane są nowe środki komunikacji. W ramach kampanii „Wróć bez HIV” powstała w 2008 roku edukacyjna gra platformowa, cały czas jest ona udostępniana na stronie internetowej. Po pierwszym miesiącu od jej premiery w bazie zapisanych było już 340 graczy. W czerwcu 2009 roku użytkownikom telefonów komórkowych z dostępem do internetu Krajowe Centrum ds. AIDS zaoferowało „Mobilny informator o HIV/AIDS”. Ten pobierany na komórkę program zawiera podstawowe informacje na temat dróg zakażenia HIV, zachowań ryzykownych, zmniejszania ryzyka zakażenia i testowania w kierunku HIV. Aplikacja pozwala szybko i dyskretnie uzyskać rzetelną informację. Rok 2010 to kolejne akcje w internecie, np. na portalach społecznościowych.
Jedną z dróg, za pośrednictwem której można wywierać wpływ na zachowania i postawy wobec HIV/AIDS, jest sztuka. W 2002 roku elementem wzmacniającym działania w ramach kampanii „HIV nie wybiera. Ty możesz” był konkurs na najlepszy komiks o tematyce HIV/AIDS. W 2004 roku ogłoszono konkurs na sztukę o tematyce HIV/AIDS, na który zgłoszono m.in. jeden z najgłośniejszych dziś dramatów na temat HIV/AIDS „Miss HIV”. Z roku na rok w walkę z epidemią coraz częściej angażują się artyści.
Wiedza ratuje życie
Wieloletnie, konsekwentne działania informacyjne przyniosły oczekiwane skutki: wiemy więcej o HIV. Niestety, ta wiedza sprawia też, że czasem oswajamy problem tak bardzo, że zaczynamy bagatelizować ryzyko zakażenia. Dodatkowo coraz efektywniejsza terapia ARV sprawia, iż w populacjach podejmujących ryzykowne zachowania, znika lęk przed zakażeniem, i HIV/AIDS zaczyna być traktowane jak każda inna choroba przewlekła. Pamiętajmy też, że ci, którzy są w grupie wiekowej statystycznie najbardziej narażonej na zakażenie (20-29 lat), nigdy nie żyli „w świecie bez HIV”. Oni przyzwyczaili się do zagrożenia jeszcze bardziej. Są też jednak i tacy, którzy ciągle się boją. Boją się tak bardzo, że wolą nie wiedzieć, czy są zakażeni HIV, czy nie. Tymczasem ta wiedza ratuje życie. Takie jest też hasło kampanii, która towarzyszy tegorocznym rocznicowym obchodom Światowego Dnia AIDS: „Wiedza ratuje życie. Zrób test na HIV”.
Test w kierunku HIV można zrobić na terenie całego kraju anonimowo i bezpłatnie w punktach konsultacyjno-diagnostycznych (PKD). Punkty to miejsca, w których pełnoletni klient może porozmawiać z doradcą, który informuje o przebiegu testu, szacuje ryzyko zakażenia oraz co najważniejsze – ustala razem z klientem, czy jest to dobry moment na wykonanie testu. Doradca wydaje wynik, wyjaśnia jego znaczenie i proponuje zachowania bezpieczniejsze, które zmniejszą ryzyko zakażenia HIV w przyszłości. Rozmowa z doradcą także jest w PKD całkowicie anonimowa i bezpłatna (aktualna lista PKD, ich adresy oraz informacje o godzinach otwarcia są dostępne na www.aids.gov.pl).
W polskich aptekach nie są dostępne testy wykrywające zakażenie HIV, a kupowanie ich przez internet nie jest polecane. Można zrobić taki test niepoprawnie i otrzymać błędny wynik. Chyba warto zadbać o swoje zdrowie – i fizyczne, i psychiczne – i zrobić test w kierunku HIV w profesjonalnej placówce, jaką jest PKD.
Rysunek 3. Odsetek zakażeń HIV wykrytych w poszczególnych populacjach w punktach konsultacyjno-diagnostycznych w latach 2008−2009
Standardy obowiązujące w PKD wyznacza w ramach swej działalności Krajowe Centrum ds. AIDS. Punkty tworzone są dzięki dotacjom z Ministerstwa Zdrowia udzielanym przez Centrum organizacjom pozarządowym współpracującym z zakładami opieki zdrowotnej. Ich działalność jest też wspierana przez władze lokalne. Obecnie w Polsce funkcjonuje 26 punktów rekomendowanych przez Krajowe Centrum ds. AIDS.
Wynik dodatni. I co dalej?
Kampania „Wiedza ratuje życie” zachęca do zrobienia testu na HIV, przekonując, że niezależnie od wyniku testu, ma się szanse na normalne życie. Jak wygląda życie w Polsce osoby zakażonej HIV?
Krajowe Centrum ds. AIDS realizuje program ministra zdrowia „Leczenie antyretrowirusowe osób żyjących z HIV i chorych na AIDS w Polsce na lata 2010–2011”. Leczenie antyretrowirusowe (ARV) jest w Polsce bezpłatne. Otrzymuje je każdy, kto ze wskazań medycznych powinien je otrzymywać. Nie ma kolejek oczekujących na terapię. Leczenie ARV jest prowadzone w 19 ośrodkach na terenie całego kraju. Krajowe Centrum ds. AIDS prowadzi bazę monitorującą program leczenia w Polsce – kliniki są zobowiązane do wprowadzania danych, które pozwalają na prowadzenie efektywnego zakupu i dystrybucji leków (pacjenci pozostają w tej bazie anonimowi). W 2010 roku z budżetu ministra zdrowia przeznaczono na leczenie ok. 190 mln złotych. Obecnie leczeniem jest objętych ok. 4800 osób, i co roku pacjentów przybywa. Dobrodziejstwo terapii ARV pozwala przedłużyć życie pacjenta o kilkadziesiąt lat, nawet do śmierci naturalnej.
Wykres 1. Liczba zarejestrowanych zakażeń HIV wg danych PZH a wykrywalność w punktach konsultacyjno-diagnostycznych
Osoby żyjące z HIV mogą też liczyć na wsparcie organizacji społeczeństwa obywatelskiego, które podejmują działania dostosowane do różnych potrzeb odbiorców. Funkcjonują grupy wsparcia, organizuje się turnusy rehabilitacyjne, prowadzi programy readaptacyjne. W ciągu 25 lat epidemii wiele się zmieniło. Ciągle nie zmienia się niestety jedno: staramy się nie myśleć o tym, że HIV/AIDS może i nas dotyczyć.
Polska w świecie
Zadaniem Krajowego Centrum ds. AIDS jest również współpraca międzynarodowa w zakresie walki z epidemią HIV/AIDS ze strategicznie ważnymi partnerami, w tym ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO), z Komisją Europejską i krajami członkowskimi UE, z Organizacją Narodów Zjednoczonych (ONZ).
7 grudnia 2010 roku, w Genewie, podczas posiedzenia Rady Programowej UNAIDS, Polska została wybrana na wiceprzewodniczącego Rady Programowej
UNAIDS w roku 2011 i przewodniczącego tej Rady w 2012 roku. Rada Programowa (PCB UNAIDS) jest organem zarządzającym tym ONZ-owskim Sojuszem, którego celem jest walka z epidemią HIV/AIDS na świecie. Na wybór Polski miało wpływ uznanie dla naszego dorobku w walce z epidemią HIV/AIDS. Polska postrzegana jest w naszym regionie geograficznym jako lider rozwiązań systemowych w walce z epidemią HIV/AIDS. Kandydaturę naszego kraju poparło wiele państw.
Polska planuje zwrócić uwagę UNAIDS i państw członkowskich na konieczność wzmocnienia działań w Europie Wschodniej i Azji Centralnej. Wszelkie działania mające na celu ograniczenie szybkiego rozprzestrzeniania się zakażeń HIV w tym regionie będą miały pozytywny wpływ także na sytuację epidemiologiczną HIV/AIDS w Polsce. Nie możemy zapominać, że problem z HIV jednego państwa jest problemem wszystkich.