Program CANDIS to krótkoterminowy, modułowy program terapii dla osób powyżej 16. roku życia uzależnionych od marihuany lub innych przetworów konopi. Jest on prowadzony w warunkach ambulatoryjnych. Program kładzie nacisk na trzy elementy leczenia: terapię wzmacniającą motywację, terapię poznawczo-behawioralną i techniki treningu rozwiązywania problemów.
Problemowe zażywanie przetworów konopi
Badania przeprowadzone w ostatnich latach w Polsce odnotowują wzrost konsumpcji marihuany i haszyszu (przetworów konopi indyjskich) zarówno wśród młodzieży (CBOS 2010; IPiN 2011), jak i w populacji generalnej (CINN 2010).
Ponadto, z prowadzonego przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii monitoringu zgłaszalności do leczenia z powodu narkotyków wynika, że większość pacjentów placówek ambulatoryjnych wskazuje na problemowe zażywanie przetworów konopi.
Konieczność tworzenia programów ukierunkowanych na leczenie zaburzeń spowodowanych używaniem konopi jest uzasadniona z kilku powodów. Osoby używające marihuany czy haszyszu, które poszukują pomocy, często wyrażają silną, uwarunkowaną stylem życia potrzebę odcięcia się od osób z problemami opioidowymi lub alkoholowymi. Osoby te często różnią się od użytkowników innych substancji psychoaktywnych na przykład motywami, które stoją za używaniem substancji i za zmianą podejścia do niej oraz warunkami rozwoju i utrzymywania się używania. Zgłaszając się na leczenie, są one przeciętnie młodsze i lepiej zintegrowane społecznie niż na przykład pacjenci z problemami związanymi głównie z używaniem opioidów.
Te argumenty zachęciły niemieckich badaczy i praktyków do stworzenia dla tych osób programu terapeutycznego CANDIS.
Program CANDIS i jego cele
CANDIS to krótkoterminowy (ok. 3-miesięczny), modułowy program terapii dla osób uzależnionych od marihuany lub innych przetworów konopi, prowadzony w warunkach ambulatoryjnych. Adresowany jest do osób powyżej 16. roku życia. Bazuje on zarówno na założeniach teorii zachowań, jak i na założeniach teorii biologicznych dotyczących powstawania i utrzymywania się zaburzeń spowodowanych przez konopie. Program powinien być realizowany przez specjalistów terapii uzależnień, którzy ukończyli stosowne szkolenie.
CANDIS ma umożliwić pacjentowi osiągnięcie sześciu następujących celów w terapii:
- rozpoznanie swoich problemów związanych z używaniem konopi,
- zaakceptowanie terapii i regularne uczestniczenie w leczeniu,
- dążenie do abstynencji jako najważniejszego celu leczenia,
- całkowite zaprzestanie używania konopi,
- pozostawanie w abstynencji przy zastosowaniu działań profilaktycznych zapobiegających nawrotom,
- nauczenie się skutecznego rozwiązywania problemów psychologicznych i społecznych.
Ważnym założeniem programu jest fakt indywidualnego ustalania celów terapii przez pacjenta i terapeutę. Tym celem jest zarówno abstynencja, jak i ograniczenie używania marihuany czy innych przetworów konopi.
Program CANDIS kładzie nacisk na trzy elementy leczenia:
- terapię wzmacniającą motywację (Motivational Enhancement Therapy — MET), która ma wydobyć i zmienić przeważnie ambiwalentną gotowość pacjenta do zmiany używania konopi; odpowiednie interwencje w celu wspierania motywacji pacjenta stosowane są przede wszystkim na początku terapii, ale w miarę potrzeby podejmowane są także w czasie późniejszych sesji terapeutycznych,
- elementy terapii poznawczo-behawioralnej (Cognitive Behavioral Therapy — CBT), mają one wesprzeć pacjenta w nauczeniu się umiejętności pomagających mu zmienić wzory zachowania związane z używaniem konopi i w „nauczeniu się” życia w abstynencji,
- techniki treningu rozwiązywania problemów mają w ukierunkowany sposób poprawić skuteczność pacjenta w radzeniu sobie z problemami psychicznymi lub społecznymi, które mogą być zarówno przyczyną, jak i skutkiem zaburzenia spowodowanego przez konopie.
Sesje
Program składa się z dziesięciu sesji terapeutycznych, z których każda trwa 90 minut. W trakcie całego programu poszczególne elementy leczenia stosowane są pojedynczo lub w kombinacji. Sesje początkowe są prowadzone nawet dwa razy w tygodniu. Ich celem jest budowanie motywacji do uczestnictwa w leczeniu i do zmiany wzoru używania substancji. Niezwykle istotne jest przekazanie pacjentowi informacji zwrotnej dotyczącej wyników sesji diagnostycznej. Ma ona uświadomić mu problemy i konsekwencje związane z używaniem konopi. Z kolei wyjaśnienie pacjentowi biopsychospołecznego modelu powstawania uzależnienia jest ważną podstawą w budowaniu poczucia sensu i wagi terapii. Staranne rozważenie powodów używania konopi oraz obaw pacjenta dotyczących skutków zaprzestania używania, a w przyszłości korzyści wynikających z podjęcia abstynencji ma budować motywację do zmiany. Od czwartej do szóstej sesji terapeutycznej jest przygotowywany, realizowany i stabilizowany dzień „zero”. Jest to dzień docelowy, który wiąże się z zaprzestaniem lub zmniejszeniem ilości zażywanych konopi przez daną osobę. W tym czasie wobec pacjenta stosuje się głównie techniki terapii poznawczo-behawioralnej. Pacjent otrzymuje instrukcje dotyczące samoobserwacji (analizy czynników wywołujących pragnienie sięgnięcia po konopie). Są też ćwiczone, a później stosowane przez niego w życiu codziennym nowe umiejętności, np. strategie radzenia sobie z silną potrzebą zażycia konopi, zachowania alternatywne w sytuacjach zagrażających nawrotem, budowanie kompetencji społecznych. Umiejętności te stanowią ważną przesłankę do trwałego osiągnięcia najważniejszego celu terapii – abstynencji (lub ewentualnie zmniejszenia częstotliwości używania konopi). Trening rozwiązywania problemów jest częścią składową siódmej i ósmej sesji terapeutycznej. Pacjent poznaje wówczas strategie rozwiązywania problemów, które są ćwiczone, wprowadzane w życie i ewaluowane na podstawie konkretnie występujących problemów psychicznych lub społecznych. Podczas dziewiątej sesji terapeutycznej omawiany jest związek między używaniem konopi a występowaniem innych zaburzeń psychicznych. Ostatnia, dziesiąta, sesja to trening kompetencji społecznych dotyczący odrzucania propozycji używania konopi kierowanych przez inne osoby.
Wszystkie sesje terapeutyczne mają identyczną strukturę:
- powitanie, omówienie zdarzeń minionego tygodnia i dokumentacja przebiegu sesji,
- wprowadzenie do sesji,
- omówienie prac domowych,
- przerobienie odpowiedniego tematu terapeutycznego,
- zadanie prac domowych,
- podsumowanie sesji i spojrzenie w przyszłość.
Podczas prawie wszystkich sesji terapeutycznych pracuje się z arkuszami roboczymi. Częściowo zawierają one informacje dotyczące strategii zmiany w postępowaniu z konopiami lub tabele do opracowywania danych z samoobserwacji (np. czynników wywołujących pragnienie użycia konopi, myśli o marihuanie/haszyszu itd.). Stosowane są także instrukcje, na przykład dotyczące pięciu etapów rozwiązywania problemów. Arkusze robocze są ważną częścią składową terapii, ponieważ ułatwiają wprowadzanie poznanych treści terapeutycznych w codzienne życie pacjenta.
Skuteczność
Specjaliści terapii uzależnień odnajdą zapewne w programie wiele znanych i stosowanych przez nich technik terapeutycznych. Jednakże dużym osiągnięciem niemieckich twórców programu CANDIS jest stworzenie programu krótkoterminowego o przejrzystej strukturze i jasno wytyczonych celach. Krótkoterminowość leczenia zdaje się też wychodzić naprzeciw oczekiwaniom zarówno klientów, jak i płatników (w tym NFZ).
Skuteczność programu CANDIS została potwierdzona w rzetelnych badaniach ewaluacyjnych, w których wzięło udział 210 osób. Ewaluacja prowadzona była według tzw. złotego standardu, tj. z wykorzystaniem grupy kontrolnej oraz losowym doborem do grupy badawczej. Z badań ewaluacyjnych prowadzonych po 3 i 6 miesiącach od zakończenia programu wynika, iż 41-45% badanych, którzy ukończyli program, zachowuje pełną abstynencję, przy równoczesnej poprawie funkcjonowania w wymiarze rodzinnym, zawodowym, prawnym. Abstynencja została potwierdzona badaniami płynów ustrojowych (moczu). Kolejnych kilkanaście procent osób istotnie ograniczyło używanie substancji psychoaktywnych.
Można z całą pewnością powiedzieć, że program CANDIS jest nowym programem terapeutycznym w Polsce, ale został sprawdzony w wielu krajach Europy.
Wdrażanie programu w Polsce
W dniach 23—25 kwietnia 2012 roku odbyło się w Warszawie pierwsze szkolenie realizatorów programu CANDIS. Przeprowadzili je trenerzy z Niemiec, którzy od kilku lat wykorzystują program w pracy z osobami uzależnionymi od przetworów konopi. Przeszkolono 35 terapeutów pracujących w poradniach całego kraju.
Warunkiem udziału w szkoleniu było ukończenie przez specjalistę terapii uzależnień przynajmniej podstawowego szkolenia z dialogu motywującego. Terapeuta realizujący CANDIS powinien, zdaniem autorów programu, towarzyszyć pacjentowi w ciągu całego procesu zmiany, służąc mu swoim wsparciem oraz nieustannie wzmacniając jego motywację do zmiany.
Polscy terapeuci prowadzą program, wykorzystując do tego podręcznik, który został przetłumaczony z języka niemieckiego, a następnie dostosowany do naszych warunków przez specjalistów z poszczególnych dziedzin.
Prowadzony jest również monitoring wdrażania programu CANDIS w Polsce w oparciu o ankiety przesyłane przez realizatorów.
Warto podkreślić, że CANDIS może stanowić dobre narzędzie wykorzystywane w związku z art. 72 ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, który mówi, że:
Jeśli osoba uzależniona lub używająca szkodliwie substancji psychoaktywnej, której zarzucono popełnienie przestępstwa pozostającego w związku z używaniem środka odurzającego lub substancji psychotropowej, zagrożonego karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, podda się leczeniu, rehabilitacji lub udziałowi w programie edukacyjno-profilaktycznym prowadzonym przez zakład opieki zdrowotnej lub inny podmiot działający w ochronie zdrowia, prokurator może zawiesić postępowanie do czasu zakończenia leczenia, rehabilitacji lub udziału w programie.
Ogłoszony przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii we wrześniu 2012 roku otwarty konkurs ofert na realizację zadań w roku 2013 z zakresu przeciwdziałania narkomanii, uwzględnia program CANDIS.
Bibliografia
- Hoch E., Zimmermann P., Henker J., Rohrbacher H., Noack R., Bühringer G., Wittchen H.-U. „Program CANDIS – podręcznik”, tłumaczenie KBPN za zgodą wydawcy.
- Malczewski A., Struzik M. „Używanie substancji psychoaktywnych w Polsce”, Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii; Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, 2010.
- Młodzież 2010, CBOS, Warszawa 2010.
- Sierosławski J., „Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną”, IPiN, Warszawa 2011.