„Potrzebę ograniczenia przestępstw związanych z narkotykami uznaje się obecnie za ważny cel polityczny w Europie. Przyjęcie jednoznacznej definicji przestępstwa związanego z narkotykami jest pierwszym niezbędnym warunkiem opracowania metodologii koniecznej do oceny nie tylko prawdziwej skali tego problemu, lecz również wpływu naszych polityk i działań” – stwierdza Marcel Reimen, przewodniczący Zarządu EMCDDA.
Problematyka przestępczości związanej z narkotykami zajmuje istotne miejsce w programie polityki europejskiej. Zgodnie z obecną strategią antynarkotykową Unii Europejskiej jest to kluczowy obszar działań na rzecz bezpieczeństwa społecznego. Aktywność nr 25.1 Antynarkotykowego Planu Działania UE 2005−2008 przewiduje przyjęcie przez Radę w 2007 roku wspólnej definicji „przestępstwa związanego z narkotykami” na podstawie projektu Komisji, wykorzystującego dostępne wyniki badań, które przedstawi Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA 2006). Ustalenie ram pojęciowych zjawiska oraz opracowanie wspólnej, jasnej definicji jest konieczne do oszacowania skali problemu oraz skuteczności podejmowanych działań interwencyjnych. Dokonując próby zdefiniowania tak złożonego zjawiska, jakim jest zależność między narkotykami i przestępczością, należy brać pod uwagę, iż każda z definicji będzie stanowić swoiste uproszczenie. Definiowana zależność nie jest ani prosta, ani liniowa, lecz może mieć charakter dynamiczny, zmienny w czasie, nawet w przypadku tej samej osoby. Proponuje się jednak pewne modele teoretyczne objaśniające związek narkotyki–przestępczość: przestępstwo prowadzi do narkotyków; narkotyki prowadzą do przestępstwa; narkotyki i przestępstwo są skorelowane poprzez współwystępowanie; wiele innych zmiennych wpływa na narkotyki i przestępstwa, które wywodzą się z tego samego źródła. Chociaż dotychczas w UE nie przyjęto wspólnej definicji zjawiska, uważa się, że pojęcie to obejmuje przestępstwa popełnione pod wpływem narkotyków, przestępstwa popełnione w celu zdobycia środków finansowych na zakup narkotyków, przestępstwa popełnione w kontekście funkcjonowania nielegalnych rynków narkotykowych oraz przypadki naruszania prawa antynarkotykowego (EMCDDA 2006). Rutynowe dane dostępne są w UE jedynie w odniesieniu do przypadków naruszania prawa antynarkotykowego. Prowadzone badania naukowe odwołują się coraz częściej do koncepcji trójstronnych ram pojęciowych Goldsteina.
Termin „przestępstwo związane z narkotykami” uwzględnia cztery rodzaje przestępstw (Carpentier 2007 w druku):
- przestępstwa psychofarmakologiczne, popełniane pod wpływem substancji psychoaktywnej, w wyniku przyjęcia dużej dawki substancji lub długotrwałego jej zażywania;
- kompulsywne przestępstwa o charakterze ekonomicznym, popełniane w celu zdobycia pieniędzy (lub narkotyków) dla zaspokojenia głodu narkotykowego;
- przestępstwa o charakterze ogólnym, popełniane w ramach funkcjonowania rynku narkotyków nielegalnych jako część interesów związanych z zaopatrzeniem w narkotyki, ich dystrybucją oraz zażywaniem;
- przestępstwa przeciwko prawu antynarkotykowemu, popełniane przeciwko przepisom antynarkotykowym (oraz innym przepisom powiązanym).
Przestępstwa psychofarmakologiczne
Model psychofarmakologiczny zakłada, iż zażycie dużej dawki substancji psychoaktywnej lub długotrwałe używanie narkotyku może powodować agresję i przemoc. Ponadto skutki użycia narkotyków mogą objawiać się m.in. pobudliwością, drażliwością, lękami, rozhamowaniem, silnymi zmianami nastrojów, zaburzeniami kognitywnymi i ograniczoną zdolnością oceny sytuacji. Wszystkie powyższe okoliczności mogą prowadzić do zachowań przestępczych. Jednocześnie do tej kategorii trzeba również zaliczyć przestępstwa będące wynikiem zażywania narkotyków przez ofiarę przestępstwa, takie jak napaść seksualna, popełniona, gdy ofiara jest pod wpływem substancji psychoaktywnej oraz kradzieże czy rozboje, które stają się możliwe, gdy ofiara traci sprawność z powodu zażycia narkotyków. Nie można jednoznacznie stwierdzić, które substancje psychoaktywne mają uniwersalne właściwości kryminogenne, ponieważ zachowanie człowieka pod wpływem narkotyków jest uwarunkowane zarówno indywidualnie, jak i środowiskowo. Badania wykazują jednak istotny wpływ narkotyków (począwszy od środków stymulujących po opiaty i środki uspokajające) na nasilanie zachowań gwałtownych, często prowadzących do czynów przestępczych.
Kompulsywne przestępstwa o charakterze ekonomicznym
Czyny przestępcze popełniane są często w celu uzyskania środków finansowych potrzebnych na zaspokojenie głodu narkotykowego. W ramach tych działań mogą występować takie przestępstwa jak: sprzedaż narkotyków lub prostytucja (w przypadku gdy są niezgodne z prawem), przestępstwa związane z kradzieżą (np. kradzież sklepowa, rozbój, kradzież z włamaniem), a także fałszowanie recept i włamania do aptek przez osoby uzależnione od narkotyków. Podczas gdy określenie „kompulsywny” wskazuje, że konieczny jest pewien stan uzależnienia, to sprawcami w tej kategorii są wszyscy, którzy muszą finansować zażywanie narkotyków za pomocą nielegalnych dochodów. Obraz tych przestępstw jest jednak w dużej mierze uwarunkowany wzorem używania substancji, sytuacją społeczno-ekonomiczną oraz stylem życia osoby.
Przestępstwa o charakterze ogólnym
Przypadki przestępstw o charakterze ogólnym dotyczą głównie czynów z użyciem przemocy (np. napady, zabójstwa), występujących w ramach funkcjonowania rynku nielegalnych narkotyków i związanych ze sprzedażą, dystrybucją oraz zażywaniem tych substancji. Przemoc jest bowiem stosowanym narzędziem kontroli, szczególnie w sytuacjach takich jak: spory o terytorium, kary za oszustwo, inkasowanie należności i starcia z policją. Przestępstwa o charakterze ogólnym mogą obejmować także korupcję w przedsiębiorstwach, administracji rządowej, systemach bankowych. Warto zauważyć, iż może zaistnieć efekt wzajemnego wzmacniania między działalnością przestępczą a zażywaniem narkotyków: osoby związane z subkulturą przestępczą są w większym stopniu zagrożone problemami narkotykowymi, natomiast osoby problemowo zażywające narkotyki są bardziej zagrożone zaangażowaniem się w działalność przestępczą.
Przestępstwa przeciwko prawu antynarkotykowemu
Przestępstwa przeciwko prawu antynarkotykowemu obejmują przypadki naruszenia przepisów dotyczących narkotyków, jak zażywanie, posiadanie, uprawa, produkcja, handel narkotykami i ich prekursorami oraz przestępstwa związane z kierowaniem pojazdami pod wpływem narkotyków. Związek między narkotykami i przestępczością w tym przypadku wynika z definicji przyjętej w przepisach prawnych, a nie z wpływu jednego zachowania na drugie. Podstawą warunkującą zaistnienie tego typu przestępstw jest bowiem zakaz dotyczący grupy nielegalnych substancji psychoaktywnych. Do tej pory badania nad związkiem pomiędzy zażywaniem narkotyków/handlem narkotykami i przestępczością przeprowadzano głównie w Stanach Zjednoczonych, a próbą badawczą były najczęściej populacje osób przebywających w odosobnieniu (leczenie odwykowe, areszt). Stąd też dokonane analizy schematów łamania prawa ukazują ograniczony obraz złożonych zależności między narkotykami a przestępczością w całej populacji. Podejmowano próby oszacowania liczby przestępstw związanych z narkotykami, co okazało się bardzo trudne z uwagi na fakt, iż wiele z nich nie zostaje zarejestrowanych, a oficjalne dane statystyczne w sposób niepełny oddają skalę problemu. Podsumowując, należy zaznaczyć, że wprowadzone kategorie i modele teoretyczne przestępstw związanych z narkotykami mogą wzajemnie się pokrywać. Podział ten jednak umożliwia dokonanie konceptualizacji przestępstw związanych z narkotykami i ułatwia przeprowadzenie porównań.
Wnioski
Aby skutecznie zwalczać przestępstwa związane z narkotykami, należy dobrać metody złożone, zróżnicowane i właściwie ukierunkowane. Wynika to z tego, że okoliczności, w jakich osoby używają narkotyków i naruszają prawo, charakteryzują się dużą różnorodnością. Jednakże znajomość powiązań między narkotykami i przestępczością umożliwi stosowną reakcję społeczeństwa. Konieczne zatem wydaje się wspieranie badań nad związkiem narkotyków i przestępczości oraz jego różnych przejawów w Europie. Stajemy bowiem w obliczu konieczności opracowania rzetelnej metodologii, która umożliwi ocenę skali, schematy i tendencje występujące w przestępstwach związanych z narkotykami. Powyższe badania należy przeprowadzać na poziomie krajowym, aby oszacować społeczne koszty narkotyków. Ponadto metodologia szacowania przestępstw związanych z narkotykami pomoże w doskonaleniu oceny skutków działań nastawionych na ograniczenie tego rodzaju przestępstw zarówno w zakresie zmniejszania popytu na narkotyki (profilaktyka, leczenie, ograniczanie szkód zdrowotnych), jak i zapobiegania/zwalczania przestępczości (Carpentier 2007 w druku).
Polska rzeczywistość
W Polsce przestępstwa związane z narkotykami dzieli się na dwie zasadnicze grupy (Komenda Główna Policji 2002):
- pospolite przestępstwa kryminalne przewidziane w kodeksie karnym i innych ustawach karnych (np. rozboje, kradzieże, w tym także z włamaniem, fałszerstwa);
- przestępstwa określone w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii, polegające np. na nielegalnej produkcji, przemycie, wprowadzaniu do obrotu i posiadaniu środków odurzających i psychotropowych, a także prowadzeniu niedozwolonych upraw roślin, które służą do produkcji narkotyków.
Policyjne dane dotyczące przestępstw narkotykowych pochodzą przede wszystkim z systemu TEMIDA. Podstawowymi jednostkami statystycznymi, jakimi posługuje się policja, są podejrzani, postępowania wszczęte i przestępstwa stwierdzone (Malczewski 2006). Zwalczaniem przestępczości związanej z narkotykami, zwłaszcza zaś podejmowaniem działań operacyjno-rozpoznawczych, zajmuje się oprócz policji jeszcze kilka służb państwowych: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Straż Graniczna, Generalny Inspektorat Celny, Żandarmeria Wojskowa (Malczewski 2006). W tym miejscu należy podkreślić, że ujawnialność przestępstw narkotykowych wymaga podjęcia systemowych działań. Bardzo rzadko mamy bowiem do czynienia z zawiadomieniem o popełnieniu tego rodzaju przestępstwa. Obowiązująca ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z dnia 29 lipca 2005 roku (Dz.U. Nr 179, poz. 1485) zawiera uregulowania dotyczące przestępstw związanych z narkotykami. Zapisy ustawowe odnoszą się do poszczególnych kategorii przestępczości i obejmują przestępstwa przeciwko postanowieniom ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Jedną z powracających, kluczowych kwestii w historii wprowadzania tej ustawy, był problem karalności za posiadanie narkotyków w niewielkiej ilości na własny użytek. Problem ten poddawany był publicznej dyskusji i stanowi nadal przedmiot społecznej debaty. Zapisy prawne dotyczące okoliczności posiadania niewielkiej ilości narkotyków na własny użytek ulegały zmianie na przestrzeni ostatnich lat. W związku z narastającym w latach 80. problemem nadużywania narkotyków, w roku 1985 przyjęto pierwszą ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii. W latach 90., w okresie transformacji, obserwowano dalszy dynamiczny wzrost problemu narkomanii. Uchwalona zatem została ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z dnia 24 kwietnia 1997 roku (Dz.U. Nr 24, poz. 198), w której jeden z istotnych zapisów głosił, że posiadanie nieznacznych ilości wszelkich narkotyków na własny użytek stanowi okoliczność wyłączającą karalność. Ustawa ta wprowadziła jednak przepis o dopuszczalności stosowania leczenia, umożliwiający zawieszenie przez prokuratora postępowania przygotowawczego toczącego się wobec osoby uzależnionej, jeśli ta podda się leczeniu odwykowemu. Po zakończeniu leczenia prokurator, uwzględniając jego wyniki, albo prowadził postępowanie dalej, albo występował do sądu z wnioskiem o warunkowe umorzenie. Po trzech latach obowiązywania ustawy, dokonano jej nowelizacji (por. ustawa z dnia 26 października 2000 roku o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii) (Bielecki 2004). Zmiany w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii w 2000 i 2001 roku dotyczyły kryminalizacji posiadania nieznacznych ilości narkotyków na własny użytek. 4 października 2005 roku weszła w życie nowa ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii, uchwalona 29 lipca 2005 roku, która została ogłoszona w Dzienniku Ustaw Nr 179 z dnia 19.09.2005 roku. Ustawa utrzymuje zapis o karalności za posiadanie narkotyków, jednocześnie umożliwiając zawieszenie postępowania prokuratury w przypadku osób, które poddadzą się leczeniu. Jeśli osoba uzależniona, której zarzucono popełnienie przestępstwa, podda się leczeniu odwykowemu w zakładzie opieki zdrowotnej, prokurator będzie mógł zawiesić postępowanie na czas leczenia, a po jego zakończeniu podjąć decyzję o dalszym prowadzeniu postępowania lub jego warunkowym umorzeniu (psychologia.net. pl z dn. 28.06.2007). Z uwagi na obowiązek dostosowania do wymogów Unii Europejskiej przepisów prawa karnego dotyczących zwalczania nielegalnego handlu narkotykami, w roku 2006 dokonano zmian w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii w zakresie karalności za przestępstwa związane z narkotykami (por. ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 roku o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary − Dz.U. Nr 120, poz. 826). Ustawa zmierza do implementacji postanowień ustanawiających minimalne przepisy określające znamiona przestępstw i kar w dziedzinie nielegalnego obrotu narkotykami (senat.gov.pl z dn. 31.07.2007 roku). Nowelizacja podwyższa odpowiedzialność karną za niektóre typy przestępstw dotyczących obrotu znaczną ilością środków odurzających lub substancji psychotropowych do 8 lat pozbawienia wolności. Utrzymany został zapis o podleganiu karze pozbawienia wolności do lat 3 za posiadanie środków odurzających lub substancji psychotropowych. Posiadanie znacznej ilości powyższych substancji wcześniej podlegało grzywnie i karze pozbawienia wolności do lat 5. Obecnie czyn ten podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Zmiany dotyczą również karalności za udzielanie lub nakłanianie osoby małoletniej do użycia środka odurzającego bądź substancji psychotropowej oraz udzielanie substancji innej osobie w znacznych ilościach. Ponadto nowe uregulowanie prawne penalizuje uprawę krzewu koki, określa także działanie przestępcze polegające na „wprowadzaniu do obrotu” prekursorów narkotyków.
Bibliografia
- Bielecki Z., Zwalczanie czy legalizacja?, Gazeta Policyjna, Rok XV/ Nr 39/17 X, 2004.
- Carpentier Ch., Narkotyki a przestępczość – złożona zależność, Narkotyki w zbliżeniu nr 2/2007, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnoty Europejskiej EMCDDA (w druku).
- EMCDDA, EU Drugs Action Plan 2005–2008 – EMCDDA Thematic Paper 2007 – Objective 25.
- EMCDDA, Sprawozdanie roczne 2006. Stan problemu narkotykowego w Europie, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, 2006.
- Malczewski A., Przestępczość narkotykowa oraz działania instytucji zaangażowanych w redukcję podaży, Serwis Informacyjny Narkomania nr 3 (34) 2006.
- Opinia do ustawy o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary z dn. 31.07.2007 r. (PDF)
- Psychologia.net.pl z dn. 28.06.2007 r.
- Stochmal S., Borkowski M., Sabatowski S., Krawczyk W., Woć L., Przestępczość narkotykowa w Polsce w roku 2001, Komenda Główna Policji, Warszawa 2002.
- Ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. Nr 179, poz. 1485)
- Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 roku o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. Nr 120, poz. 826).