Elżbieta Hornowska

Wykorzystanie psychobiologicznej koncepcji osobowości R. C. Cloningera w obszarze uzależnień

1 lutego 2013  

Psychobiologiczna koncepcja osobowości Roberta C. Cloningera

Robert C. Cloninger, podobnie jak H. Eysenck (por. Eysenck i Eysenck, 1985), starał się stworzyć na tyle ogólną koncepcję osobowości, by pozwalała ona uwzględnić zarówno czynniki biologiczne, społeczne, psychologiczne, jak i kulturowe. Jednakże – w odróżnieniu od Eysencka – nie zakładał podobieństwa struktur na poziomie genotypu i fenotypu (co, innymi słowy, oznacza odrzucenie założenia, że czynniki genetyczne i środowiskowe w podobny sposób wpływają na zachowanie). Jego badania, koncentrujące się przede wszystkim na wyjaśnianiu związków pomiędzy temperamentem a różnymi aspektami patologii, pozwoliły autorowi na opracowanie ogólniejszego, psychobiologicznego, wielowymiarowego modelu osobowości (Cloninger 1994a, b).

W swojej koncepcji Cloninger wyraźnie nawiązuje do teorii temperamentu Graya. Gray (1987, 1991) wyróżnia w mózgu trzy odrębne, hipotetyczne układy sterujące zachowaniem emocjonalnym. Składają się na nie specyficzne struktury i funkcje, będące neurologicznym podłożem trzech wymiarów temperamentu. Każdy z tych wymiarów koresponduje z różnicami indywidualnymi we wrażliwości lub reaktywności jednego z układów emocjonalnych. Te trzy układy to behawioralny układ hamujący (ang. behavioral inhibition system, BIS, warunkujący wrażliwość na sygnały kary, braku nagrody lub nowości oraz reakcje na te bodźce), behawioralny układ aktywacyjny (ang. behavioral approach system – BAS, odpowiedzialny za zachowania wzmacniane pozytywnie) oraz układ sterujący zachowaniem emocjonalnym – układ walki/ucieczki (ang. fight/flight system – F/FLS).

U podstaw psychobiologicznego modelu osobowości Cloningera (1994a, 1994b, 1997; też Cloninger, Svrakic i Przybeck, 1993) leży założenie o modulującym wpływie systemu neurotransmiterów, kontrolowanych genetycznie, na ekspresję określonych cech osobowości ludzkiej (Jang, Vemon, Livesley, 2001)1Na marginesie warto dodać, co mocno podkreślają C. R. Cloninger, D. M. Svrakic i T. R. Przybeck (1993), iż fenotypowe przejawy struktury osobowości mogą różnić się od jej biogenetycznego podłoża, z uwagi na proces interakcji zachodzący pomiędzy genami a wpływami środowiskowymi (por. Strelau, 2002)..

Zgodnie z założeniami tego modelu na osobowość składają się genetycznie uwarunkowany temperament oraz środowiskowo zdeterminowany charakter.

Biologiczną bazę dla rozwoju cech osobowości stanowi temperament, który rozumieć można jako indywidualny zestaw reakcji emocjonalnych i umiejętności, przejawianych na bodźce z otaczającego środowiska, uwarunkowany w dużej mierze genetycznie (por. Cloninger, Svrakic i Przybeck, 1993). Indywidualne różnice w temperamencie związane są – zdaniem Cloningera (1994a, b, 1997) – z drobnymi różnicami w budowie i połączeniach w obrębie struktur mózgowych, takich jak jądra migdałowate, podwzgórze, prążkowie i struktury układu limbicznego. Poszczególne wymiary temperamentu związane są także ze zróżnicowaniem funkcjonowania pamięci proceduralnej (De la Rie i in., 1998). Pamięć proceduralna ograniczona jest do prostych, nieświadomych funkcji poznawczych. Odwołuje się do naszego doświadczenia życiowego w zakresie operacyjnego warunkowania nawyków przy użyciu presemantycznych procesów, które kodują konkretne wizualno-przestrzenne informacje oraz stany afektywne (implicite).

Spośród wymiarów opisujących temperament w modelu tym wyróżnia się:

  • Poszukiwanie Nowości, tj. tendencję do aktywnego reagowania na nowe bodźce (PN – ang. novelty seeking),
  • Unikanie Szkody, tj. tendencję do hamowania działań w odpowiedzi na bodźce negatywne (US – ang. harm avoidance),
  • Uzależnienie Od Nagrody, tj. skłonność do podtrzymywania zachowania w odpowiedzi na pozytywne wzmocnienia (ZN – ang. reward dependence)
  • Wytrwałość, tj. zdolność do samodzielnego podtrzymywania danego rodzaju aktywności (W – ang. persistence).

W teorii C. R. Cloningera trzy z czterech wymiarów temperamentu posiadają precyzyjnie określone biologiczne podłoże: PN, US i ZN. Zakłada on, że Poszukiwanie Nowości (PN) pozostaje w relacji do układu dopaminergicznego; Unikanie Szkody (US) łączy się z układem serotoninergicznym, a Uzależnienie Od Nagrody (ZN) wiąże się z układem noradrenergicznym.

Skoro za indywidualne różnice na wymiarach temperamentu odpowiada zróżnicowana aktywność układów dopaminergicznego (poszukiwanie nowości), serotoninergicznego (unikanie szkody) i noradrenergicznego (uzależnienie od nagrody), to za indywidualne zróżnicowanie w funkcjonowaniu tych układów odpowiadają z kolei różnice genetyczne. Weryfikacją tej hipotezy zajmują się genetycy zachowania, a badania osadzone m. in. w koncepcji Cloningera rozpoczęły się w 1996 roku. Wtedy to zapoczątkowano badania nad powiązaniem pomiędzy markerem DNA dla genu receptora D4 dopaminy (DRD4) i poszukiwaniem nowości.

Właściwości osobowości nabywane w trakcie rozwoju ontogenetycznego, czyli cechy jednostki, które podlegają ukształtowaniu w okresie rozwojowym i związane są z postrzeganiem przez jednostkę własnej osoby (własnych celów i wartości), określa się mianem charakteru. Charakter zależy przypuszczalnie od połączeń tworzących się w obrębie hipokampa oraz kory nowej i podlega wpływom świadomych procesów psychologicznych, związanych z uczeniem się oraz wychowaniem (Cloninger, Svrakic i Przybeck, 1993; też Samochowiec i in., 2000). Cloninger wyjaśniając podłoże tworzenia się cech charakteru odwołuje się do pojęcia pamięci deklaratywnej. Pamięć ta związana jest z wolicjonalnym uczeniem się za pomocą wyższych procesów poznawczych. Rejestruje ona wydarzenia i fakty za pomocą słów i abstrakcyjnych symboli, które mają explicite znaczenia i są funkcjonalnie ze sobą powiązane. Stanowi ona podstawę kształtowania się charakteru, który kieruje zachowaniem na podstawie wiedzy nabytej w sposób świadomy. Wiedzę tę da się zwerbalizować i przedstawić w postaci pojęć.

W prezentowanym modelu osobowości charakter ujmowany jest jako:

  • Samokierowanie (S – ang. self-directedness),
  • Skłonność Do Współpracy (SW – ang. cooperativeness) oraz
  • Auto-transcendencję (zdolność do oderwania się od własnej osoby; AT – ang. self-transcendence) – por. rys. 1.

Rysunek 1

Rysunek 1. Temperament and Character Inventory — psychobiologiczny model osobowości (na podstawie: Anderberg i in., 1999)

Wyniki badań genetycznych

Badania populacyjne wskazują, że za około 40-50% wariancji wymiarów osobowości odpowiadają czynniki genetyczne (Bouchard i in., 1990). Oznacza to, że za zmienność międzyosobniczą odpowiada zmienność w obrębie DNA. Jednocześnie zauważono, że podobieństwo osobowościowe dwóch osób zmniejsza się wraz ze zmniejszeniem się stopnia ich pokrewieństwa (przy wprowadzeniu poprawek uwzględniających udział rodzinnych czynników środowiskowych).

Można zatem przyjąć, iż wymiary osobowości są cechami ilościowymi, na których dziedziczenie wywiera wpływ wiele genów – podobnie jak na wzrost czy na inteligencję.

Tradycyjny model wpływów genetycznych na określone cechy fenotypowe zakłada, że geny poprzez białka, takie jak receptory czy nośniki neuroprzekaźników, wywierają stały wpływ na funkcjonowanie układów organizmu np. ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Na ten sam układ nerwowy działają niezależnie czynniki środowiskowe, które u osób predysponowanych mogą wyzwolić np. zaburzenia psychiczne lub, współdziałając z genami, kształtują osobowość. Wraz z postępem badań nad udziałem czynników genetycznych w kształtowaniu złożonych cech fenotypowych rozumienie działania genów uległo poszerzeniu. Coraz bardziej widoczne jest, że konieczne jest przyjęcie bardziej złożonego modelu interakcji genów i środowiska w trakcie rozwoju osobniczego (Nigg i Goldsmith, 1998).

Badania genetyki behawioralnej, w których wykazano znaczący udział czynników genetycznych w warunkowaniu cech osobowości oraz gwałtowny rozwój metod biologii molekularnej umożliwiły rozpoczęcie poszukiwań genów związanych z występowaniem określonych cech osobowości.

Dotychczas prowadzone badania koncentrowały się wokół polimorfizmów genów kodujących białka głównych układów neuroprzekaźnikowych, takich jak transporter serotoniny (5-HTT) (Lesch, Bengel, Heils i in., 1996), receptory serotoniny 5HT1B (Lappalainen, Long, Eggert i in., 1998), 5-HT2C (Ebstein, Segman, Benjamin i in.,1997), czy transporter dopaminy – DAT (Samochowiec, Rybakowski, Czerski i in., 2001), receptory dopaminy D2 i D4 (Noble, Ozkaragoz, Ritchie i in., 1998). Jednym z powodów, dla których analizowano właśnie powyższe geny, były teoretyczne założenia R. C. Cloningera, który zaproponował, by poszczególne wymiary osobowości powiązać z określonymi typami układów neuroprzekaźnikowych, tj. zapotrzebowanie na stymulację z dopaminą, unikanie szkody z serotoniną oraz zależność od nagrody z noradrenaliną.

Podsumowując publikowane wyniki badań należy stwierdzić, że wiele danych potwierdza udział genu receptora D4 w determinacji zapotrzebowania na stymulację. Jednocześnie należy pamiętać, że ponieważ gen ten odpowiada za 4% wariancji tej cechy, a jest ona determinowana genetycznie w ok. 40-50%, może istnieć co najmniej 10 genów (zakładając podobną siłę ich działania) wpływających na ten wymiar osobowości.

Opisano też rolę genu transportera serotoniny w determinacji lękowych cech osobowości, określanych jako neurotyzm czy unikanie szkody (Lesch, Bengel, Heils i in., 1996).

W innych pracach stwierdzono, że geny wpływają nie tylko na cechy temperamentu, ale także na wymiary charakteru, co w pewien sposób poszerza pierwotną koncepcję Cloningera, zgodnie z którą charakter miałby się kształtować pod wpływem świadomych procesów psychologicznych związanych z uczeniem się i wychowaniem (Hamer, Greenberg, Sabol, Murphy, 1990).

Wyjątkowo szybko rozwijająca się w ostatnich latach biologia molekularna przyniosła wiele atrakcyjnych wyników. Jednym z odkryć budzących ogromne zainteresowanie są dane na temat genetycznego podłoża różnic indywidualnych, a szczególnie dane dotyczące psychobiologicznych podstaw osobowości. Dotychczasowe wyniki badań są bardzo obiecujące – na ich podstawie można np. wyjaśnić obserwowane korelaty biochemiczne i fizjologiczne temperamentu i powiązać je z genetycznym zróżnicowaniem między ludźmi. Co więcej, otrzymane rezultaty pozwalają przyjąć, że to właśnie czynnik genetyczny jest jednym z ważniejszych wyznaczników różnic indywidualnych w zakresie cech temperamentalnych (por. Plomin i in., 2001). Trzeba jednak pamiętać, że opisywane wyniki badań potwierdzające specyficzną budowę genów odpowiadających za zróżnicowanie cech temperamentu wymagają weryfikacji, zanim hipotezę tę będzie można uznać za dowiedzioną.

Kwestionariusz TCI (Temperament and Character Inventory)

Kwestionariusz Temperamentu i Charakteru (TCI – Temperament and Character Inventory), będący operacjonalizacją psychobiologicznego modelu osobowości Cloningera, jest baterią skal wykorzystywanych do pomiaru różnych wymiarów temperamentu i charakteru (Cloninger i in., 1994). Składa się z 240 twierdzeń, na które osoba badana wybiera jedną z dwóch możliwych odpowiedzi: prawda lub fałsz. Czternaście pozycji tego kwestionariusza nie wchodzi do żadnej ze skal i w intencji twórców metody ma stanowić podstawę do oszacowania prawdopodobieństwa występowania zaburzeń osobowości u osoby badanej. Tak więc właściwy kwestionariusz składa się z 226 pozycji (por. tabela 1).

Tabela 1

Tabela 1. Czynniki temperamentu i charakteru według R. C. Cloningera (na podstawie: Cloninger i in., 1994)

Temperament a uzależnienia

Ważnym obszarem związanym ze zdrowiem są uzależnienia.

Liczne badania z wykorzystaniem kwestionariusza TCI (lub jego wcześniejszej wersji – TPQ) dotyczące nadużywania alkoholu lub innych substancji pozwalają przyjąć hipotezę, że cechy temperamentu mogą być swoistym czynnikiem ryzyka w powstawaniu uzależnień (por. Cloninger, 1997).

Podstawą tej hipotezy jest przyjęcie założenia o związku pomiędzy określoną strukturą cech temperamentu a częstością występowania uzależnień. W swoich wczesnych badaniach poświęconych chorobie alkoholowej (Cloninger, 1987a, 1987b) – stosując jako kryterium podziału: uwarunkowania środowiskowe vs. genetyczne – wyodrębnił dwa typy alkoholizmu: Typ I (tj. osoby o późniejszym okresie pojawienia się choroby, częstszym występowaniu zaburzeń psychicznych, powikłań somatycznych, tendencjach do picia okresowego z długimi okresami trzeźwości i rzadkim występowaniu problemu alkoholizmu w rodzinie) oraz Typ II (tj. osoby, przeważnie mężczyźni, o relatywnie wczesnym początku choroby, rzadkim występowaniu zaburzeń psychicznych, tendencjach do picia systematycznego bez dłuższych przerw i częstym występowaniu problemu alkoholizmu w historii rodziny). W badaniach tych stwierdził także związek pomiędzy typem alkoholizmu a strukturą cech temperamentu.

Późniejsze badania przyniosły dodatkowo dane na temat udziału czynnika genetycznego w powstawaniu uzależnień. Zdaniem Vetulaniego (2001), „niewątpliwie przyczynę dziedziczną ma duża zmienność receptorów dopaminowych D2 w mózgu ludzkim. U podstaw osobniczego zróżnicowania podatności na uzależnienia leżą, między innymi, różnice w aktywności neurotransmisji dopaminowej, które zapewne można wyjaśnić częściowo przez różnice genetyczne”.

Podsumowując wyniki dotychczasowych badań (por. też. Gabel i in., 1997; Galen, Henderson, Whitman, 1997; Wills, Windle, Cleary, 1998; Swadi, 1999) można przyjąć, że u osób uzależnionych potrzeba poszukiwania silnych wrażeń może być silnym predyktorem uzależnień – dotyczy to zwłaszcza osób, u których do uzależnienia dochodzi w młodszym wieku. Osoby poszukujące doznań będą preferować zachowania nie akceptowane społecznie, takie jak nadużywanie alkoholu czy branie narkotyków, ponieważ takie zachowania mogą stać się regulatorami dostarczającymi stymulacji (por. też Miklewska, 2000; Rogala-Obłękowska, 2002).

Temperamentalny czynnik ryzyka uzależnienia od narkotyków

Pojęcie temperamentalnego czynnika ryzyka zostało wprowadzone przez Careya (1986, 1989). Istotą tego pojęcia było interakcyjne ujecie wpływu czynników podmiotowych i interakcyjnych. Według Careya (ibidem) do zaburzeń zachowania i zmian patologicznych dochodzi wtedy, kiedy cechy temperamentu wchodzą w interakcję z niesprzyjającymi właściwościami środowiska, w jakim przebywa jednostka. Pojęcie to zostało przez wspomnianego autora ograniczone do wyjaśniania zachowań dzieci.

Strelau (200, s. 408) nadał pojęciu temperamentalnego czynnika ryzyka szersze pojęcie. Jego zdaniem (ibidem) temperamentalny czynnik ryzyka stanowi „każda cecha temperamentu lub konfiguracja tych cech, która w interakcji z innymi czynnikami działającymi bardzo intensywnie, w sposób ciągły lub powtarzający się (może to być środowisko fizyczne lub społeczne, sposób wychowania, określona sytuacja, cecha osobowa itd.), zwiększa ryzyko pojawienia się zaburzeń zachowania lub patologii bądź sprzyja kształtowaniu się osobowości nieprzystosowanej”.

To, czy określone cechy temperamentu lub ich konfiguracja mogą zostać potraktowane jako temperamentalny czynnik ryzyka, wymaga uwzględnienia ich wpływu w kontekście innych zmiennych. To interakcja cech temperamentu i innych zmiennych upoważnia nas do potraktowania temperamentu jako czynnika ryzyka.

Do tej pory przeprowadzono wiele badań z wykorzystaniem kwestionariusza TCI w obszarze uzależnień od narkotyków. Podstawowa hipoteza dotyczyła temperamentalnego zróżnicowania osób zażywających bądź niezażywających narkotyków. W większości z tych badań nie analizowano jednak zmiennych kontekstowych, stąd wyprowadzanie wniosku o temperamentalnym czynniku ryzyka w prognozowaniu oraz sukcesie terapii w tej formie uzależnienia powinno być bardzo ostrożne. Niemniej jednak cytowane w literaturze wyniki badań są na tyle interesujące, że warto je tu przytoczyć.

W większości badań główny nacisk kładziono na wyjaśnienie roli zapotrzebowania na stymulację (w kwestionariuszu TCI jest to wymiar Poszukiwanie Nowości). I tak np. Helmus i inni (2001) stwierdzili, że osoby z wysokim zapotrzebowaniem na stymulację częściej porzucały terapię przed jej zakończeniem (badania 68 osób leczonych z powodu uzależnienia od kokainy). Z kolei Dianna Gunnarsdottir i inni (2000) wykazali, że wśród leczonych z powodu uzależnienia od kokainy (17 mężczyzn) można wyłonić dwie grupy: osoby o wysokim zapotrzebowaniu na stymulację (>18) i niskim unikaniu szkody (<17) oraz osoby o niskim zapotrzebowaniu na stymulację (<18) i wysokim unikaniu szkody (>17). Osoby z drugiej grupy ujawniają wyższy lęk i bardziej obniżony nastrój – redukcja lęku była też najczęściej wskazywana jako powód zażywania narkotyków. W grupie pierwszej natomiast podstawowym wskazywanym motywem było zwiększone zapotrzebowanie na stymulację. Badania te ujawniają istotne zróżnicowanie motywów zażywania narkotyków – ich uwzględnienie może przyczyniać się do bardziej skutecznej terapii. Natomiast w badaniach Conwaya i innych (2003) wykazano, że osoby uzależnione od wielu substancji mają inną strukturę temperamentu w odróżnieniu od osób uzależnionych od jednego narkotyku.

Z kolei w badaniach Tartera i in. (1990), w których przebadano 30 osób (15 kobiet i 15 mężczyzn – średnia wieku 15 lat) uzależnionych od narkotyków i 49 osób tworzących grupę kontrolną (średnia wieku 14 lat), cechy temperamentu oszacowano stosując kwestionariusz DOTS-R (Windle i in., 1986). Na dziewięć wymiarów temperamentu sześć okazało się różnicujących. Młodzież zażywająca narkotyki uzyskała wyniki wyższe od grupy kontrolnej w skalach mierzących ogólny poziom aktywności, niższe zaś w skalach mierzących łatwość przystosowywania, jakość nastroju, rytmiczność oraz zasięg uwagi i wytrwałość. Konkludując swoje badania stwierdzają oni, że młodzież ze zwiększonym zapotrzebowaniem na stymulację (hiperaktywna) częściej sięga po różnego rodzaju używki, w tym narkotyki (por. też Blowin, Bornstein, & Trites, 1978). Podobne wyniki uzyskali Babor i in. (2002). Stwierdzili oni, że u uzależnionej młodzieży częściej stwierdza się tzw. temperament trudny (zgodnie ze znaczeniem nadanym temu pojęciu przez Thomasa i Chess).

Natomiast w badaniach Willsa i in. (1998), w których przebadano 949 osób (średnia wieku 13,6 lat) stwierdzono, że obok cech temperamentu (szczególnie poszukiwania nowości oraz unikania szkody) do istotnych czynników ryzyka należą: poziom autokontroli, kompetencje wynikające z edukacji szkolnej, rodzaj dominujących zdarzeń życiowych (negatywne vs. pozytywne) oraz kontakty z rówieśnikami (patologizujące vs. socjalizujące).

Pierwsze polskie badanie z wykorzystaniem kwestionariusza TCI2Opisywane tu badania zostały przeprowadzone przez Jakuba Pałczyńskiego w ramach pracy magisterskiej „Temperamentalne uwarunkowania zażywania marihuany i haszyszu”, Poznań, 2002. dotyczące związków pomiędzy cechami temperamentu i charakteru a zażywaniem narkotyków objęło dwie grupy osób: osoby deklarujące palenie marihuany i/lub haszyszu co najmniej jeden raz w tygodniu, od co najmniej jednego roku oraz osoby, które twierdziły, że nigdy nie paliły ani marihuany, ani haszyszu (por. Pałczyński, 2002). Łącznie przebadano 56 osób, w tym: 22 kobiety (od 19 do 24 roku życia) i 34 mężczyzn (od 21 do 27 roku życia). Kryterium podziału na grupę badawczą i kontrolną były wyniki ankiety dotyczącej częstotliwości kontaktu z różnymi środkami odurzającymi. W efekcie w grupie badawczej znalazło się 26 osób, które deklarowały palenie marihuany przynajmniej raz w tygodniu, co najmniej od roku. Ponadto osoby te deklarowały regularne zażywanie innych substancji uzależniających, takich jak: amfetamina, LSD, ecstasy, kokaina (w tym tzw. crack), heroina (w tym tzw. brown sugar), PCP, relanium, grzybki halucynogenne, opium, meskalina i środki wziewne. Tylko dwie osoby z tej grupy twierdziły, że poza marihuaną nie miały kontaktu z żadnymi innymi narkotykami.

Otrzymane wyniki potwierdzają nasze oczekiwania. Skalami różnicującymi obie grupy osób okazały się:

  • Poszukiwanie Nowości (X1=26.54, X2=19.57, SD1=5.4, SD2=5.1, t=4.88, p≤0.01)
  • Wytrwałość (X1=3.69, X2=4.87, SD1=2.0, SD2=1.6, t=-2.41, p≤0.05)
  • Samokierowanie (X1=24.35, X2=29.3, SD1=7.5, SD2=7.9, t=-2.35, p≤0.05), oraz
  • Skłonność Do Współpracy (X1=30.15, X2=33.5, SD1=5.84, SD2=6.36, t=-2.0, p≤0.05)

Warto też podkreślić, że wszystkie podwymiary poszukiwania nowości, tj. Ciekawość Poznawcza, Impulsywność, Ekstrawagancja i Nieuporządkowanie różnicowały badane grupy.

Ciekawym wynikiem jest różnicujące znaczenie podwymiaru Unikania Szkody, jakim jest Lęk Przed Niepewnością. Osoby z grupy badawczej uzyskały tu istotnie niższe wyniki (X1=2.73, X2=4.03, SD1=2.1, SD2=2.2, t=-2.19, p≤0.05).

W psychologicznej charakterystyce temperamentu osób zażywających narkotyki na pierwszy plan wysuwają się wyniki mówiące o ich bardzo wysokim zapotrzebowaniu na stymulację.

Świadczą o tym wysokie wyniki otrzymane na wszystkich podwymiarach skali Poszukiwania Nowości. Osoby te upodobały sobie zmienność i wysoką dynamikę życia. Męczy je monotonia, stabilność i wszelkie granice. Dlatego też lubią je przekraczać, stawiać sobie coraz to nowe wyzwania. Łatwo ekscytują się wszelkimi nowościami, szczególnie takimi, które dostarczają silnych emocji lub stanowią ryzyko. Osoby te słabo kontrolują swoje odruchy, decyzje podejmują pochopnie, bazując na niekompletnej informacji, często po prostu kierując się intuicją. Kiedy coś stanie im na przeszkodzie, mogą one tracić nad sobą panowanie, otwarcie wyrażając gniew. Tendencję do wycofywania się w obliczu problemów czy frustracji potwierdzają niskie wyniki na skali Wytrwałości. Osoby te mogą uchodzić za kapryśne, leniwe i nieaktywne. Ludzie ci najczęściej są usatysfakcjonowani tym, co osiągnęli i rzadko dążą do czegoś lepszego czy większego (por. Pałczyński, 2002).

Dane dotyczące używania przez osoby badane różnych narkotyków, alkoholu i papierosów pozwoliły na wyodrębnienie trzech grup (skupień) różniących się profilem stosowania środków psychoaktywnych3Zastosowano tu analizę skupień metodą k-średnich. – por. tabela 2 oraz rys. 2 (ibidem).

Tabela 2

Tabela 2. Średnie i odchylenia standardowe uzyskane dla poszczególnych skupień na wymiarach TCI istotnie różnicujących otrzymane skupienia (p ≤ 0.05).

Rysunek 2

Rysunek 2. Trzy grupy wyróżnione na podstawie kryterium częstotliwości zażywania środków psychoaktywnych, N=56

W pierwszej grupie osób, określonej jako rozważni, ostrożni, znalazły się 32 osoby. Najbardziej charakterystyczną cechą osób zaliczających się do tej grupy są niskie wyniki uzyskiwane na skali Poszukiwania Nowości (por. tabela 2). Można zatem powiedzieć, że niechętnie angażują się one w nowe znajomości, idee czy inicjatywy. Prowadzą raczej spokojne życie, w którym nie ma miejsca na ekstrawagancję, stąd powściągliwość cechująca je we wszystkich sferach funkcjonowania. Nie podejmują pochopnych decyzji, nie są rozrzutne, niełatwo jest je wyprowadzić z równowagi. Najpewniej czują się w dobrze znanych miejscach i sytuacjach, lubią postępować według znanych sobie zasad, przepisów i sposobów, nawet jeśli wiąże się to ze znaczną monotonią. Osoby te wykazują również silny lęk przed niepewnością.

Kurczowe nieraz trzymanie się utartych, znanych, a przez to bezpiecznych granic cechuje te osoby nie tylko w sferze aktywności zawodowej czy relacjach interpersonalnych. Charakterystyczne dla nich są też silnie wytyczone granice Ja (niskie wyniki na skali AT!). Osoby te cały czas zachowują ścisłą świadomość miejsca, czasu i własnego położenia. Nie ma w ich życiu miejsca na transcendentne oderwanie się i zjednoczenie z inną jednostką ani częścią świata, prawdopodobnie dlatego, że wiązałoby się to z ryzykiem utraty pełnej kontroli.

Osoby z tej grupy uzyskują wreszcie wysokie wyniki na skali SW5, tj. zintegrowane sumienie. Cecha ta dopełnia ich obraz jako ludzi zasadniczych i mocno ugruntowanych. Ich stoicyzm i upodobanie stałości znajdują bowiem swój wyraz także w sferze moralnej. Nie robią tu żadnych wyjątków, wszystkich traktują sprawiedliwie, odwołując się do mocnych, trwale uformowanych zasad moralnych.

Nic więc dziwnego, że osoby te zwykle stronią od używek. Niewielka zaledwie część (w porównaniu z pozostałymi dwoma skupieniami) pali okazyjnie marihuanę, haszysz czy papierosy, raczej nieczęste są ich kontakty alkoholem. Ani jedna osoba z tej grupy nie spróbowała w życiu silniejszych niż konopie narkotyków. Można zatem sądzić, że taki wybór ma u swojego podłoża taką właśnie strukturę cech temperamentu i charakteru.

Drugie skupienie, obejmujące 14 osób, zostało określone jako niedojrzali „wielobracze” (por. Pałczyński, 2002). Najbardziej charakterystyczna cechą osób należących do tego skupienia są najwyższe ze wszystkich grup wyniki na skali Poszukiwania Nowości, zarówno na poziomie ogólnym, jak i na trzech spośród czterech podwymiarów tej cechy. Są to ludzie energiczni, pobudliwi, którzy szybko się nudzą i aby zapobiec monotonii wciąż poszukują nowych sytuacji, najlepiej o dużej wartości stymulującej. Stąd też ich poznawcza ciekawość, otwartość na nowe doświadczenia i upodobanie przygód. Chęć doznawania ciągłych zmian ma swój wyraz także w stosunku do pieniędzy. Osoby te często uznawane są za rozrzutne. Wysoki poziom energetyczny ich zachowania przejawia się również w sferze emocjonalnej; osoby z tej grupy są pobudliwe, łatwo tracą nad sobą panowanie, co w połączeniu z dużą dynamiką zmian w ich życiu daje obraz osób uczuciowo niestałych.

Osoby z tej grupy osiągają wyniki na skali Unikania Szkody (w tym na skali Lęk Przed Niepewnością). Odwaga, śmiałość, a nawet pewna brawura, ryzykanctwo i niedocenianie skali zagrożenia wynikają po części z dużej pewności siebie i z tego, że w sytuacjach nowych potrafią zachować zimną krew i opanowanie. Dalecy są od zamartwiania się na zapas i łatwo przystosowują się do zmian, które zresztą najczęściej sami wywołują. Osoby z tej grupy traktują innych ludzi instrumentalnie, w stronniczy i egoistyczny sposób, nie kierując się zasadami moralnymi czy ideą sprawiedliwości, ale dążeniem do zaspokojenia swojego interesu czy potrzeb.

Bardzo ciekawym wynikiem jest tu fakt, iż osoby z tej grupy uzyskały najwyższe średnie wyniki na skali Kreatywne Przekraczanie Ja. Jak się wydaje, może to oznaczać tendencję do tracenia, choć częściowo, styczności z rzeczywistością oraz poczucia czasu. Potrafią one więc przekraczać granice Ja, co charakterystyczne jest dla „stanów przepływu”, „doświadczeń szczytowych” bądź stanów głębokiej medytacji. Nietrudno zrozumieć takie tendencje u osób z tej grupy, biorąc pod uwagę ich doświadczenia z różnego rodzaju środkami psychoaktywnymi, w tym z najsilniejszymi narkotykami.

Trzecie skupienie wreszcie tworzą osoby określone jako zagrożeni, obawiający się (por. Pałczyński, 2002). Choć pod względem nasilenia cech temperamentu i charakteru osoby z tej grupy lokują się pomiędzy skupieniem pierwszym a drugim, to jeśli chodzi o zażywanie rozmaitych środków psychoaktywnych bliżej im zdecydowanie do grupy drugiej nierozważnych „wielobraczy”. Podobnie jak oni zażywają wszystkie niemal możliwe narkotyki, z tym jednak, że wyraźnie preferują konopie, LSD i amfetaminę, znacznie rzadziej zażywają ecstasy i prawie nie eksperymentują z grupą najsilniej szych narkotyków (heroina, kokaina, meskalina, opium), zdecydowanie też mniej palą papierosów. Rzeczą niezwykle ciekawą jest to, iż deklarują, że w ogóle nie piją alkoholu.

Także struktura cech temperamentu i charakteru osób tworzących tę grupę jest bardziej zbliżona do wyników skupienia drugiego niż pierwszego, z wyjątkiem skali Unikania Szkody i jej podwymiaru – Lęku Przed Niepewnością. Osoby te można scharakteryzować jako barwnych indywidualistów, którzy często trwonią własną energię, pieniądze i uczucia, co może oznaczać życie na krawędzi aż do wyczerpania środków lub do osiągnięcia granic możliwości (wysokie wyniki na skali Ekstrawagancji). W sposób szczególny nie tolerują one wysiłku oraz fizycznego lub psychicznego dyskomfortu. W takiej sytuacji szybko tracą nad sobą panowanie, wyrażając otwarty gniew.

Ta, mimo wszystko stosunkowo duża psychologiczna ekspansywność ściera się z chęcią unikania szkody – grupa ta osiągnęła najwyższe ze wszystkich wyróżnionych skupień wyniki na wymiarze Unikania Szkody, jak i podwymiarze Lęk Przed Niepewnością. Można przyjąć, że osoby te są lękowe, nieśmiałe i niepewne. Mogą być odbierane jako pesymistyczne, zamartwiające się, wszędzie upatrujące zagrożeń. W efekcie potrzebują one wsparcia i zachęty ze strony innych, są niezwykle wrażliwe na karanie, krytykę i odrzucenie.

Wysokie wyniki na skalach Poszukiwania Doznań i również wysokie na wymiarach związanych z Unikaniem Szkody mogą powodować u tych osób silne konflikty wewnętrzne. Z jednej bowiem strony odczuwają potrzebę zaistnienia, bycia wyrazistymi, zauważonymi, barwnymi, z drugiej zaś strony pełne są rozterek, niepewności i lęków, które odczuwają także w sytuacjach społecznych.

Być może to wyjaśnia nietypowy – jak się wydaje – obraz dotyczący zażywania substancji psychoaktywnych. Osoby z tej grupy deklarują bowiem brak picia alkoholu i ograniczone palenie papierosów. Są to przecież najbardziej popularne, najłatwiej dostępne i, przynajmniej opinii większości ludzi, najmniej szkodliwe używki. Dlaczego więc osoby z tej grupy nie piją i prawie w ogóle nie palą tytoniu?

Na podstawie przeprowadzonych badań nie można ustalić przebiegu, czy też historii kontaktów osób badanych z używkami, badano bowiem tylko i wyłącznie stan obecny. Dlatego też przedstawiona poniżej próba wyjaśnienia ma tylko i wyłącznie charakter spekulatywny. Można przyjąć, że osoby badane, które znalazły się w tej grupie, miały w swoim życiu okres picia alkoholu, następnie zaś z tej używki zrezygnowały. Osoby te przestały pić alkohol, uznając go za używkę o słabym działaniu. Podobnie wytłumaczyć można rzadkie palenie papierosów. Tytoń jest bowiem środkiem o masowym zasięgu, co więcej, jego palenie nie powoduje niemal żadnych doznań (tj. zmiany stanu świadomości), a co za tym idzie – zaspokojenia potrzeby doznawania wrażeń.

Interesującą prawidłowością w trzecim skupieniu jest też stosunek osób badanych do najsilniejszych narkotyków. Zgodnie z deklaracjami, częstotliwość używania tych najsilniejszych środków jest w tej grupie znikoma. Być może właściwym wyjaśnieniem jest tu wysoki wynik na skali Unikania Szkody. W nieznanych lub niepewnych okolicznościach osoby z tej grupy mogą odczuwać napięcie i niepokój, rzadko też będą podejmować ryzykowne działania. Mają one tendencję do antycypowania możliwego zagrożenia, a gdy się ono pojawia, wycofują się z danej aktywności, ich działanie ulega zahamowaniu (por. Pałczyński, 2002).

Wydaje się więc, że ich kontakt z narkotykami, choć intensywny i de facto niebezpieczny, jest wynikiem kompromisu pomiędzy tendencją do poszukiwania bodźców a zahamowaniem i lękiem.

Osoby te chcą być jednocześnie ekstrawaganckie, barwne i uchodzić za silne, zbuntowane indywidualności, z drugiej zaś strony odczuwają zahamowanie i lęk przed poniesieniem szkody i popadnięciem w poważne tarapaty. Ich kontakt ze środkami psychoaktywnymi jest więc kształtowany przez dwie tendencje. Jedna z nich sprawia, że decydują się one na zażywanie narkotyków, druga zaś wyznacza wyraźne granice ich zażywania. Z obawy przed uzależnieniem czy przed tym, że sytuacja wymknie się spod kontroli, osoby z tej grupy nie sięgają po najsilniejsze narkotyki, ograniczając się do środków, które są w ich przeświadczeniu bezpieczne.

Drugie badanie dotyczące uzależnienia od narkotyków przeprowadzono4Badania te przeprowadziła Marta Krukowska w ramach pracy magisterskiej „Ryzyko uzależnienia od narkotyków – determinanty psychologiczne”, Warszawa, 2003. w grupie wychowanków przebywających w ośrodkach wychodzenia z uzależnień MONAR. Grupę kontrolną stanowili tu żołnierze zasadniczej służby wojskowej oraz uczennice liceum ogólnokształcącego. Razem zbadano 64 osoby (w tym 60 mężczyzn i 4 kobiety w wieku od 19 do 26 lat), różniące się wykształceniem.

Zmienną decydującą o przydziale do grupy badawczej było uzależnienie od narkotyków. Klasyfikując badanych do grupy osób uzależnionych odwołano się do informacji, jakie na temat poszczególnych osób badanych posiadały ośrodki profesjonalnie zajmujące się leczeniem uzależnień. Natomiast do grupy osób nieuzależnionych włączono osoby odbywające służbę wojskową, gdzie prowadzona jest kontrola pod kątem zażywania narkotyków, dlatego prawdopodobieństwo, że osoby tam przebywające mogą być uzależnione, można uznać za niewielkie.

Nieproporcjonalny dobór ze względu na płeć do obu porównywanych grup jest wynikiem trudności w dotarciu do uzależnionych od narkotyków kobiet i w pewnej mierze oddaje stosunek mężczyzn do kobiet w populacji osób uzależnionych5Z danych przytaczanych przez Rogalę-Obłękowską (2002, s. 224) wynika, że na „eksperymenty z narkotykami decyduje się tak samo dużo dziewcząt (mieszkanek miast), jak i chłopców, jednak ci ostatni częściej przechodzą od brania okazjonalnego do brania narkotyków w sposób nałogowy”.. Grupy zostały wyrównane pod kątem wieku i wykształcenia.

W badaniu tym otrzymano następujące wyniki: obie grupy różniły się wynikami na skali Poszukiwania Nowości (X1=24.21, X2=20.03, SD1=5.2, SD2=5.1, t=3.35, p≤0.01), w tym Ciekawością Poznawczą (X1=6.53, X2=5.24, SD1=1.9, SD2=2.3, t=-2.53, p≤0.01) i Ekstrawagancją (X1=7.06, X2=4.94, SD1=2.0, SD2=1.9, t=4.47, p≤0.01), oraz wynikami na skali Tolerancji, która jest podwymiarem cechy Skłonność Do Współpracy (X1=6.15, X2 =4.91, SD1=1.9, SD2=1.5, t=2.88, p≤0.01). Badane grupy nie różniły się natomiast poziomem takich cech, jak Unikanie Szkody, Zależność Od Nagrody, Wytrwałość, Samokierowanie oraz Autotranscendencja.

Można zatem przyjąć, że i w tym badaniu potwierdzona została podstawowa hipoteza dotycząca związku poszukiwania nowości z faktem zażywania narkotyków. Badane grupy różniły zapotrzebowaniem na stymulację wyrażającą się w większej ciekawości poznawczej i ekstrawagancji osób należących do grupy biorących narkotyki. Osoby z tej ostatniej grupy charakteryzuje szybka utrata panowania nad sobą, pobudliwość, poszukiwanie, ciekawość, entuzjazm, impulsywność, nieuporządkowanie. Są to osoby poszukujące wrażeń, podniecenia i przygód, które łatwo się nudzą, nie znoszą rutyny i próbują często wprowadzać zmiany. Ponadto są to osoby generalnie akceptujące innych ludzi, nawet osoby o bardzo odmiennych zachowaniach, etyce, opiniach, wartościach lub wyglądzie (wysoki wynik na skali Tolerancji).

Otrzymane wyniki są zgodne z rezultatami badań opisywanymi w literaturze, według których osoby uzależnione charakteryzują się takimi cechami temperamentu, które zwiększają ich skłonność do poszukiwania dodatkowych źródeł stymulacji (por. wyżej). Zachowanie jednostki ma bowiem m.in. na celu utrzymanie optymalnego poziomu pobudzenia. Zaspokojenie tej potrzeby dokonuje się za pośrednictwem odpowiedniej aktywności, tj. podjęcia działań o określonej intensywności, czasie trwania i częstości. Podjęte działania mają dostarczyć jednostce takiej stymulacji, która pozwoli utrzymać lub doprowadzić do optymalnego poziomu pobudzenia. W tym kontekście zażywanie narkotyków można traktować jako formę aktywności stanowiącą dodatkowe źródło stymulacji (por. też Miklewska, 2000).

Zakończenie

W raporcie przedstawiono wyniki badań, których celem było określenie zróżnicowania struktury temperamentu i charakteru w grupie osób zażywających narkotyki. Badania te zostały przeprowadzone z wykorzystaniem Kwestionariusza Temperamentu i Charakteru (Temperament and Character Inventory – TCI) Roberta C. Cloningera.

Podobnie jak w przypadku każdego narzędzia psychometrycznego, opisane tu badania nie zamykają możliwości weryfikowania rzetelności i trafności wniosków wyprowadzanych na podstawie wyników otrzymanych w TCI. Badania takie powinny być kontynuowane szczególnie w tych obszarach, które wykraczają poza standardowe stosowanie kwestionariusza. Gromadzenie danych otrzymanych dla polskiej wersji TCI niewątpliwie przyczyni się do zwiększenia naszej wiedzy o przydatności kwestionariusza (zarówno diagnostycznej, jak i predykcyjnej) w polskim orzecznictwie psychologiczno-psychiatrycznym.

Literatura

  1. Anderberg, U., Forsgren, T., Ekselius, L., Marteinsdottir, I., Hallman, J. (1999). Personality traits on the basis of the Temperament and Character Inventory in female fibromyalgia syndrome patients. Nord. Journal of Psychiatry, 5, 353-359.
  2. Babor, T. F., Webb, Ch., Burleson, J. A., Kaminer, Y. (2002). Subtypes for classifying adolescents with marijuana use disorders: construct validity and clinical implications. Addiction, 97, 58-69.
  3. Blowin, A., Bomstein, R., Trites, R. (1978). Teenage alcohol use among hyperactive children: A five-year follow-up study. Journal of Pediatric Psychology, 3, 188-194.
  4. Bouchard, T.J., Lykken, D.T., McGue, M., Segal, N.L., Tellegen, A. (1990) Sources of human psychological differences: the Minnesota Study of Twins Reared Apart. Science, 250,223-228.
  5. Carey, W. B. (1986). The difficult child. Pediatrics in Review, 8,39-45.
  6. Carey, W. B. (1989). Introduction: Basic Issues. [W:] W. B. Carey, S. C. McDevitt (red.), Clinical and Educational Applications of Temperament Research (11-20). Amsterdam: Swets and Zeitlinger.
  7. Cloninger, C.R (1987a). Neurogenetic adaptive mechanisms in a1coholism. Science, 236,410-416.
  8. Cloninger, C. R. (1987b). A systematic method for clinical description and classification of personality variants. Archives of General Psychiatry, 44,573-588.
  9. Cloninger, C.R (1994a). Temperament and personality. Current Opinion in Neurobiology, 4/2, 266-273.
  10. Cloninger, C.R (1994b). The genetic structure of personality and learning: A phylogenetic model. Clinical Genetics, 46/1, 124-137.
  11. Cloninger, C.R (1997). A psychobiological model of personality and psychopatology. Journal of Psychosomatic Medicine, 37/2, 91-102.
  12. Cloninger, C.R, Przybeck T.R, Svrakic D.M., Wetzel RD.(1994). The Temperament and Character Inventory (TCI): a guide to its development and use. St. Louis, Missouri: Washington University, Center for Psychobiology of Personality.
  13. Cloninger, C.R, Svrakic, D, M., Przybeck, T. R (1993). A psychobiological model of temperament and character. Archives of General Psychiatry, 50,975-990.
  14. Conway, K. P., Kane, R J., Ball, S. A., Poling, J. C., Rounsaville, B. J. (2003). Personality, substance of choice, and polysubstance involvement among substance dependent patients. Drug and Alcohol Dependence, 71, 65-75.
  15. De la Rie, S.M., Duijsens, I.J., Cloninger, C.R (1998). Temperament, character, and personality disorders. Journal of Personality Disorders, 12/4, 362-372.
  16. Ebstein, R.P., Segman, R, Benjamin, J., Osher, Y., Nemanov, L., Belmaker, RH. (1997). 5-HT2C (HTR2C) serotonin receptor gene polymorphism associated with the human personality trait of reward dependence: interaction with dopamine D4 receptor (D4DR) and dopamine D3 receptor (D3DR) polymorphisms. American Journal of Medical Genetics, 74,65-72.
  17. Eysenck, H.J., Eysenck, M.W. (1985). Personality and individual differences: A natural science approach. New York: Wiley.
  18. Gabel, S., Stallings, M., Schmits, S., Young, S., Crowlye, T., Fulker, D. (1997). Personality dimensions in mothers and sons: relationship to adolescent substance misuse. Personality and Individual Differences, 23, 79-86.
  19. Galen, L., Henderson, M., Whitman R (1996). The utility of novelty seeking, harm avoidance, and expectancy in the prediction of drinking. Addictive Behavior, 22, 93-106.
  20. Gray, J.A. (1987). Perspectives on anxiety and impulsivity: A commentary. Journal of Research in Personality, 21, 493-509.
  21. Gray, J.A. (1991). The neuropsychology of temperament. [W:] J. Strelau, A. Angleitner (red.), Explorations in temperament: international perspectives on theory and measurement (s. 105-128). New York: Plenum Press.
  22. Gunnarsdottir, D. E., Pingitore, R A., Spring, B. J., Konopka, L. M., Crayton, J. W., Milo, T., Shirazi P. Individual differences among cocaine users. Addictive Behaviors, 25, 641-652.
  23. Hamer, D.H., Greenberg, B.D., Sabol, S.Z., Murphy, D.L. (1999). Role of the serotonin transporter gene in temperament and character. Journal of Personality Disorder, 13, 312-327.
  24. Helmus, T. C., Downey, K. K., Artken, C. L., Henderson, M. J., Schuster, Ch. R. (2001). Novelty seeking as a predictor of treatment retention for heroin dependent cocaine users. Drug and Alcohol Dependence, 61, 287-295.
  25. Jang, K. L., Vemon, P. A., Livesley, W. J. (2001). Behavioural-Genetic Perspectives on Personality Function. Canadian Journal of Psychiatry, 46, 234-244.
  26. Krukowska, M. (2003). Ryzyko uzależnienia od narkotyków – determinanty psychologiczne. Warszawa: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej (nie opublikowany maszynopis pracy magisterskiej).
  27. Lappalainen, J., Long, J.O., Eggert, M., Ozaki, N., Robin, R.W., Brown, G.L., Naukkarinen, H., Virkkunen, M., Linnoila, M., Goldman, D. (1998). Linkage of antisocial alcoholism to the serotonin 5-HTIB receptor gene in 2 populations. Archives of General Psychiatry, 55, 989-994.
  28. Lesch, K. P., Bengel, D., Heils, A., Zhang Sabol, S., Greenburg, B. D., Petri, S., Benjamin, l, Muller, C. R, Hamer, D. H., Murphy, D. L. (1996). Association of anxiety-related traits with a polymorphism in the serotonin transporter gene regulatory region. Science, 274,1527-1531.
  29. Miklewska, A. (2000). Związek temperamentu z zachowaniami agresywnymi i zagrożeniem zależnieniem od alkoholu w świetle regulacyjnej teorii temperamentu J. Strelaua: Sprawozdanie z badań. Przegląd Psychologiczny, 43, 173-190.
  30. Nigg, I.T., Goldsmith, H.H. (1998). Developmental psychopathology, personality, and temperament: reflections on recent behavioral genetics research. Human Biology, 70, 387-412.
  31. Noble, R.P., Ozkaragoz, T.Z., Ritchie, T.L., Zhank, X., Blin, T.R, Sparkes, R.S. (1998). D2 and D4 dopamine receptor polymorphisms and personality. American Journal of Medical Genetics, 81,257-267.
  32. Pałczyński, J. (2002). Temperamentalne uwarunkowania zażywania marihuany i haszyszu. Poznań: Instytut Psychologii DAM (nie opublikowany maszynopis pracy magisterskiej).
  33. Plornin, R (2001). Environment. [W:] R. Plornin, I.C. DeFries, G.E. McCleam, P. McGuffin (red.), Behavioral Genetics. New York: Worth Publishers.
  34. Rogala-Obłękowska, J. (2002). Narkotyki a młodzież. [W:] B. Fatyga, J. Rogala-Obłękowska (red.). Style życia młodzieży a narkotyki. Wyniki badań empirycznych (s. 185-336). Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.
  35. Samochowiec J., Rybakowski F., Czerski P., Zakrzewska, M., Stępień, G., Pełka-Wysiecka, J., Horodnicki, J., Rybakowski, J., Hauser, J. (2001). Polymorphisms in the dopamine, serotonin, and norepinephrine transporter genes and their relationship to temperamental dimensions measured by the Temperament and Character Inventory in healthy volunteers. Neuropsychobiology, 43, 248-253.
  36. Samochowiec, J., Fiszer-Piosik, E., Kucharska-Mazur, J., Horodnicki, J. (2000). Wpływ genów na kształtowanie się cech osobowości. Psychiatria Polska, 34/1, 99-109.
  37. Strelau, J. (2002). Psychologia różnic indywidualnych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
  38. Swadi, H. (1999). Individual risk factors for adolescent substance use. Drug and Alcohol Dependence, 55,209-224.
  39. Tarter, R. E., Laird, S. B., Kabene, M., Bukstein, O., Kaminer, M. (1990). Drug abuse severity in adolescents is associated with magnitude of deviation in temperament traits. British Journal of Addiction. 85, 1501-1504.
  40. Vetulani, J. (2001). Uzależnienia lekowe: mechanizmy neurobiologiczne i podstawy farmakoterapii. Alkoholizm i Narkomania, 14, http://www.ipin.edu.pl/ain/2001/1/t14n1_2.htm
  41. Wills, T., Windle, M., Cleary, S. (1998). Temperament and novelty seeking in adolescent substance use: convergence of dimensions of temperament with constructs from Cloninger’s theory. Journal of Personality and Social Psychology, 74,387-406.
  42. Windle, M., Hooker, K., Lenerz, K., East, P., Lemer, J., Lemer, R. (1986) Temperament, perceived competence and depression in early and late adolescence. Developmental Psychology, 22, 384-392.

Przypisy

  • 1
    Na marginesie warto dodać, co mocno podkreślają C. R. Cloninger, D. M. Svrakic i T. R. Przybeck (1993), iż fenotypowe przejawy struktury osobowości mogą różnić się od jej biogenetycznego podłoża, z uwagi na proces interakcji zachodzący pomiędzy genami a wpływami środowiskowymi (por. Strelau, 2002).
  • 2
    Opisywane tu badania zostały przeprowadzone przez Jakuba Pałczyńskiego w ramach pracy magisterskiej „Temperamentalne uwarunkowania zażywania marihuany i haszyszu”, Poznań, 2002.
  • 3
    Zastosowano tu analizę skupień metodą k-średnich.
  • 4
    Badania te przeprowadziła Marta Krukowska w ramach pracy magisterskiej „Ryzyko uzależnienia od narkotyków – determinanty psychologiczne”, Warszawa, 2003.
  • 5
    Z danych przytaczanych przez Rogalę-Obłękowską (2002, s. 224) wynika, że na „eksperymenty z narkotykami decyduje się tak samo dużo dziewcząt (mieszkanek miast), jak i chłopców, jednak ci ostatni częściej przechodzą od brania okazjonalnego do brania narkotyków w sposób nałogowy”.