Większość osób wychodzących z uzależnienia jest przekonana o braku odpowiednich kompetencji umożliwiających im odniesienie sukcesu w życiu i poradzenie sobie z trudnościami dnia codziennego.
Wprowadzenie
Prezentowane badania zostały zrealizowane w ramach finansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego projektu promocji aktywnej polityki społecznej poprzez wspieranie grup szczególnego ryzyka.
Zasadniczym celem tego projektu jest organizowanie pomocy dla osób z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Projekt jest prowadzony przez Rodzinną Poradnię Profilaktyki Uzależnień MONAR na terenie dwóch województw: mazowieckiego i małopolskiego. Uczestniczą w nim beneficjenci ze stacjonarnych ośrodków leczenia uzależnień MONAR, osoby będące w leczeniu ambulatoryjnym, w leczeniu substytucyjnym oraz przebywające w placówkach wychodzenia z bezdomności Markot.
Punktem wyjścia badań były niepokojące statystyki dotyczące skuteczności programów aktywizacji zawodowej oraz zwiększająca się liczba osób wracających do uzależnienia lub bezdomności po zakończeniu leczenia. Z informacji dotyczących losów osób kończących leczenie w placówkach MONAR wynika, że problemem nie jest znalezienie pracy, lecz stopniowe wycofywanie się tych osób z życia zawodowego i społecznego.
Na podstawie analizy danych dostępnych w literaturze przedmiotu oraz przesłanek wynikających z rozmów prowadzonych w zespołach terapeutycznych udało się wstępnie ustalić, że podstawą stopniowego wycofywania się z życia zawodowego i społecznego są deficyty w zakresie: (1) zdolności do znajdowania rozwiązań oraz wytrwałości w realizowaniu podjętych działań, (2) umiejętności interpersonalnych związanych ze specyfiką pracy i komunikacji w grupie zadaniowej (pracowniczej), (3) umiejętności kontrolowania, rozpoznawania i wykorzystywania emocji w rozwiązywaniu problemów, (4) uruchamiania adekwatnych i efektywnych sposobów radzenia sobie ze stresem.
W związku z powyższym uczyniliśmy przedmiotem naszych badań następujące zmienne psychologiczne: nadzieja na sukces w ujęciu C.R. Snydera (2002), kompetencje społeczne (Matczak, 2001), inteligencja emocjonalna (Goleman, 1997) oraz sposoby radzenia sobie w sytuacjach stresowych w ujęciu N.S. Endlera i J.D.A. Parkera (1994).
Celem badań było ustalenie głębokości deficytów w zakresie wymienionych mechanizmów oraz ich uwarunkowań osobowościowych. W naszym przekonaniu wiedza ta może przyczynić się do usprawnienia procesu terapeutycznego, a przez to polepszyć funkcjonowanie beneficjentów placówek MONAR. W niniejszym artykule koncentrujemy się na wynikach dotyczących poziomu i osobowościowych uwarunkowań nadziei na sukces w ujęciu C.R. Snydera.
Charakterystyka badanych zmiennych
Nadzieja na sukces
Readaptacja do życia społecznego i zawodowego w przypadku osób wychodzących z uzależnienia wiąże się z reguły z poważnymi wyzwaniami. Pokonywanie własnych obaw i ograniczeń wymaga szczególnego rodzaju determinacji, która wyraża się w przekonaniu o możliwości osiągnięcia postawionych sobie celów. Okazuje się, że skuteczność radzenia sobie z rozmaitymi trudnościami natury intro- i interpersonalnej zależy nie tylko od posiadania odpowiednich umiejętności, lecz wiąże się również z silnym przekonaniem o posiadaniu właściwych kompetencji umożliwiających odniesienie sukcesu. Snyder (2002) przekonanie to określa mianem nadziei.
Poziom nadziei odpowiada za efektywność zachowań jednostki, sposób pokonywania przeszkód i wytrwałość w realizacji dążeń oraz wpływa na poziom przystosowania się do życia (Łaguna, Trzebiński, Zięba, 2005).
Według Snydera (2002) nadzieja zawiera w sobie dwa podstawowe składniki. Po pierwsze przekonanie o tym, że odniesie się sukces, a po drugie przekonanie, że sukces ten zależy od własnych kompetencji. Dlatego też Łaguna, Trzebiński i Zięba (2005) proponują, aby konstrukt ten określić mianem nadziei na sukces.
Rola nadziei na sukces nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji zmęczenia ciągłym zmaganiem się z nieprzychylnością otoczenia, pokonywania rozmaitych przeszkód i zwątpienia. Dzięki niej człowiek jest zdolny wytrwać na obranej przez siebie drodze do celu. Umożliwiają to dwa komponenty nadziei na sukces: silna wola oraz umiejętność znajdowania rozwiązań. Pierwszy z nich znajduje wyraz w silnym przekonaniu o możliwości zrealizowania powziętego planu oraz w przeświadczeniu o zdolności do zainicjowania dążenia i wytrwania w nim mimo napotkanych przeszkód. Z kolei umiejętność znajdowania rozwiązań łączy się ze spostrzeganiem siebie jako kogoś zaradnego, będącego w stanie znaleźć jeden lub kilka sposobów rozwiązania określonego problemu (Snyder, Cheavens, Sympson, 1997). Wyższy poziom nadziei na sukces wiąże się z lepszym ogólnym przystosowaniem. Świadczą o tym wyniki badań, w których stwierdza się związki nadziei na sukces ze skłonnością do reagowania pozytywnymi emocjami (Snyder, Harris i in., 1991), mniejszym nasileniem negatywnych myśli (Affleck, Tennen, 1996), wyższą samooceną, poczuciem satysfakcji z życia oraz niższą depresyjnością i lepszym radzeniem sobie ze stresem (Kwon, 2002). Ponadto poziom nadziei na sukces wiąże się dodatnio ze skutecznością i efektywnością zachowań podejmowanych w celu uporania się z trudną sytuacją (Chmielewska, Trzebiński, 2004), a jednocześnie odpowiada za poziom przystosowania się do sytuacji trudnej (Krześniak, 2003).
Interesujących przesłanek dostarczają wyniki badań Łaguny (2005), w których brały udział osoby bezrobotne. Na ich podstawie można stwierdzić, że wyższy poziom nadziei na sukces jest istotnie związany z podejmowaniem działań umożliwiających wyjście z sytuacji bezrobocia.
Nadzieja na sukces odgrywa również znaczącą rolę w funkcjonowaniu społecznym. Wysoki poziom nadziei na sukces sprawia, że jednostka borykająca się z trudnościami jest w większym stopniu skłonna zwrócić się o pomoc do osób, z którymi czuje się w jakiś sposób związana (Kwon, 2002). Poza tym osoby z wysoką nadzieją charakteryzują się większymi kompetencjami społecznymi (Snyder, Hoza i in., 1997) i są w większym stopniu tolerancyjne i skłonne wybaczać (Tierney, 1995).
Na szczególną uwagę zasługują wyniki badań, w których poszukiwano związków nadziei na sukces z postępem w psychoterapii. Snyder, Sympson i in. (2000) podkreślają, że zwiększanie nadziei na sukces ma istotne znaczenie w terapii osób zmagających się z problemem utraty bliskiej osoby lub pracy oraz w przypadku trudności z realizacją celów, które wymagają zaangażowania się w relacje z innymi.
Struktura osobowości
Przystosowanie się do życia społecznego i zawodowego w znacznej mierze zależy od pewnych indywidualnych predyspozycji oraz tendencji reagowania jednostki. Według Cattella (1957) można wśród nich wyróżnić cechy temperamentalne (związane z takimi wrodzonymi aspektami zachowania, jak szybkość reakcji, energia i wrażliwość emocjonalna), cechy dynamiczne (związane z motywacją do działania) oraz cechy zdolnościowe (związane z efektywnością, z jaką jednostka osiąga wyznaczone sobie cele). Układ tych cech, charakterystyczny dla jednostki, Cattell określa mianem osobowości. Dzięki poznaniu owych indywidualnych wzorców zachowania możliwe jest przewidywanie, jak dana jednostka zachowa się w określonej sytuacji (Cattell, 1950).
Cattell wyodrębnił 16 uniwersalnych wymiarów osobowości i nazwał je czynnikami podstawowymi. Są to: czynnik A – wiązka cech określana jako Serdeczność, czynnik B – sposób Rozumowania, czynnik C – Emocjonalna stabilność, czynnik E – Dominacja, czynnik F – Żwawość, czynnik G – Sumienność, czynnik H – Śmiałość, czynnik I – Wrażliwość, czynnik L – Czujność, czynnik M – Abstrakcyjność, czynnik N – Skrytość, czynnik O – Bojaźliwość, czynnik Q1 – Otwartość na zmianę, czynnik Q2 – Samowystarczalność, czynnik Q3 – Perfekcjonizm, czynnik Q4 – Napięcie psychiczne. Układ tych 16 wymiarów stanowi zbiór względnie trwałych indywidualnych cech (wrodzonych i wyuczonych), który jest podłożem kształtowania się innych właściwości jednostki, takich jak na przykład nadzieja na sukces.
Charakterystyka badanej grupy i metody
Badaniami objęto grupę 108 osób (23 kobiety i 85 mężczyzn) korzystających z pomocy ośrodków MONAR zlokalizowanych na terenie województwa mazowieckiego i małopolskiego. Wiek badanych wahał się między 20. a 48. rokiem życia (średnia 27 lat). Badania przeprowadzono za pomocą Kwestionariusza Nadziei na Sukces (KNS), opracowanego przez Łagunę, Trzebińskiego i Ziębę (2005). Kwestionariusz przeznaczony jest do pomiaru siły oczekiwania pozytywnych efektów własnych działań, na które składają się dwa komponenty: przekonanie o posiadaniu silnej woli, czyli świadomość własnej skuteczności ujawniana w inicjowaniu dążenia do celu i trwaniu w nim oraz przekonanie o umiejętności znajdowania rozwiązań, czyli świadomość własnej wiedzy i kompetencji intelektualnych ujawnianych w sytuacjach wymagających wymyślenia lub poznania nowych sposobów prowadzących do osiągnięcia celu. Do badania struktury osobowości wykorzystaliśmy Kwestionariusz Cattella 16 PF-5 w polskiej adaptacji Kucharskiego (2004). Kwestionariusz przeznaczony jest do badania 16 dwubiegunowych wymiarów osobowości opisanych wyżej.
Zakładaliśmy, że w terapii osób wychodzących z uzależnienia główny nacisk położony jest na zmianę zachowań związanych z leczonym zaburzeniem, co może skutkować zaniedbaniem sfery funkcjonowania psychologicznego, wyrażającego się w przekonaniu o umiejętności znajdowania rozwiązań i silnej woli. W związku z tym oczekiwaliśmy niskiego poziomu nadziei na sukces u beneficjentów ośrodków MONAR.
Ponadto, biorąc pod uwagę fakt, iż wyodrębnione przez Cattella wymiary osobowości mają naturę względnie trwałych cech, oczekiwaliśmy istnienia związków między strukturą osobowości w ujęciu Cattella a poziomem nadziei na sukces.
Wyniki
W tabeli 1. zestawiono wyniki beneficjentów ośrodków MONAR, które dotyczą nadziei na sukces wyrażającej się w przekonaniu o umiejętności znajdowania rozwiązań i w przekonaniu o własnej skuteczności i wytrwałości. Na tej podstawie można stwierdzić, że największy odsetek badanych stanowią osoby uzyskujące przeciętne (40,40%) i niskie (38,6%) wyniki w skali przekonania o umiejętności znajdowania rozwiązań. 21% osób uzyskało wyniki wysokie w tej skali. Oznacza to, że zdecydowana większość osób zmagających się z problemem uzależnienia (blisko 80%) nie jest zdolna lub jest zdolna w niskim stopniu do spostrzegania siebie jako tych, którzy mogą znaleźć skuteczne sposoby na osiągnięcie stawianych sobie celów. Zaledwie 1/5 badanych jest przekonana o tym, iż posiada odpowiednią wiedzę i kompetencje intelektualne, które pozwalają na skuteczne realizowanie własnych zamierzeń.
Tabela 1. Odsetek osób uzyskujących niskie, przeciętne i wysokie wyniki w Kwestionariuszu Nadziei na Sukces w skali przekonanie o umiejętności znajdowania rozwiązań i w skali przekonanie o własnej skuteczności i wytrwałości (N=108).
Podobne prawidłowości zarejestrowano w przypadku skali mierzącej poziom przekonania o własnej skuteczności i wytrwałości. 38,6% respondentów uzyskało wyniki niskie, 35,10% przeciętne, a 26,30% wyniki wysokie. Oznacza to, że większość badanych (nieco ponad 70%) w małej bądź przeciętnej mierze żywi przekonanie, iż potrafi zainicjować dążenie do celu po wybranej uprzednio przez siebie drodze, i że potrafi wytrwać w tym mimo napotkanych przeszkód. Zaledwie 1/4 badanych to osoby posiadające silne przekonanie o własnej skuteczności w obliczu przeszkód i zmęczenia, posiadające silną wolę, umożliwiającą im wytrwanie w realizacji postawionych sobie celów.
Wykres 1. Profil struktury osobowości według 16-czynnikowego modelu R.B. Cattella dla osób leczących się z uzależnienia.
Wykres 1. przedstawia wyrażony w skali stenowej uśredniony profil struktury osobowości osób leczących się z uzależnienia w ośrodkach MONAR. Respondenci uzyskali niskie wyniki w skali A – Serdeczność (4 sten), w skali B – Rozumowanie (3 sten), w skali G – Świadomość reguł (4 sten) oraz w skali H – Śmiałość społeczna (4 sten), natomiast wysokie (podwyższone) wyniki w skali M – Abstrakcyjność (7 sten), w skali Q2 – Samodzielność (7 sten) oraz Q4 – Napięcie (7 sten). Interpretacja tych wyników opiera się na opisach zawartych w podręczniku do testu (Kucharski, 2004).
Osoby, które uzyskały niskie wyniki w skali A, charakteryzują się rezerwą w relacjach z innymi, tendencją do bycia ostrożnymi w angażowaniu się i przywiązywaniu do innych. Wolą wykonywać pracę samotnie i preferują zajęcia związane z zainteresowaniami mechanicznymi, intelektualnymi i artystycznymi. Źle znoszą sytuacje, które wymagają szerokich interakcji społecznych bądź bliskości emocjonalnej.
Niskie wyniki w skali B świadczą o niskiej umiejętności rozumowania, brakach w wykształceniu, depresyjności, napięciu bądź pogrążeniu we własnych problemach.
Niskie wyniki w skali G charakteryzują osoby ze skłonnością do nie przestrzegania norm, reguł i regulacji. Może to mieć związek bądź ze słabo rozwiniętą (niedojrzałą) umiejętnością odróżniania dobra od zła, dla której podstawę stanowi brak uwewnętrznionych wartości moralnych, bądź z wykształceniem niekonwencjonalnych standardów moralnych.
Niskie wyniki w skali H świadczą o tendencji do bycia społecznie bojaźliwym i ostrożnym. Osoby te charakteryzuje nieśmiałość, brak poczucia własnej wartości oraz zakłopotanie, które pojawia się zazwyczaj w nowym otoczeniu. Odczuwają one silny dyskomfort w sytuacjach wymagających od nich ekspozycji społecznej lub poddania się ocenie grupy.
Osoby uzyskujące wysokie wyniki w skali M są bardziej zorientowane na wewnętrzne procesy myślowe oraz idee niż na rzeczywistość zewnętrzną. Koncentrują się raczej na własnych wyobrażeniach i fantazjach. Są twórcze, potrafią wygenerować dużą ilość pomysłów. Jednakowoż osoby te mogą mieć trudności w kontrolowaniu własnej uwagi lub sytuacji, a w związku z tym narażone są na popełnianie szeregu błędów i pomyłek.
Osoby uzyskujące wysokie wyniki w skali Q2 wolą spędzać czas samotnie i preferują autonomię w działaniu i podejmowaniu decyzji. Mogą wykazywać trudności we współpracy z innymi.
Osoby z wysokimi wynikami w skali Q4 są niespokojne, impulsywne, drażliwe, z tendencją do łatwego popadania w zniecierpliwienie. Wysokie napięcie może utrudniać samokontrolę, przez co będzie przyczyniać się do obniżenia skuteczności i efektywności podejmowanych działań.
Związki cech osobowości z poziomem nadziei na sukces
W celu ustalenia związków między strukturą osobowości w ujęciu Cattella a poziomem nadziei na sukces w grupie beneficjentów ośrodków MONAR, skorelowano ze sobą wyniki kwestionariusza osobowości 16 PF-5 z wynikami Kwestionariusza Nadziei na Sukces. Uzyskane w ten sposób dane zestawiono w tabeli 2. Wynika z nich, że ogólny poziom nadziei na sukces koreluje dodatnio: ze skalą C (Zrównoważenie emocjonalne) (r=0,46; p < 0,01), ze skalą E (Dominacja) (r=0,21; p < 0,05), ze skalą G (Świadomość reguł) (r=0,23; p < 0,05) oraz ze skalą Q3 (Perfekcjonizm) (r=0,27; p < 0,01), natomiast ujemnie: ze skalą M (Abstrakcyjność) (r=-0,31; p < 0,01), ze skalą N (Skrytość) (r=-0,25; p < 0,05) i ze skalą O (Bojaźliwość) (r=-0,24; p < 0,05).
Jeśli zaś chodzi o poszczególne komponenty nadziei na sukces, to skala mierząca poziom przekonania o umiejętności znajdowania rozwiązań koreluje dodatnio: ze skalą C (Zrównoważenie emocjonalne) (r=0,34; p < 0,01), ze skalą E (Dominacja) (r=0,20; p < 0,05) oraz skalą H (Śmiałość) (r=0,21; p < 0,05), natomiast ujemnie koreluje ze skalą M (Abstrakcyjność) (r=0,21; p < 0,05). W przypadku skali mierzącej poziom przekonania o sile woli możliwe było stwierdzenie dodatnich korelacji: ze skalą C (Zrównoważenie emocjonalne) (r=0,46; p < 0,01), ze skalą G (Świadomość reguł) (r=028; p < 0,01) oraz ze skalą Q3 (Perfekcjonizm) (r=0,28; p < 0,01), i ujemnych: ze skalą M (Abstrakcyjność) (r=-0,35; p < 0,01), ze skalą N (Skrytość) (r=-0,31; p < 0,01) oraz ze skalą O (Bojaźliwość) (r=-0,31; p < 0,01).
Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że wysoki poziom nadziei na sukces idzie w parze ze stabilnością i dojrzałością emocjonalną, dominacją i stanowczością, świadomością reguł i obowiązkowością, dobrym zorganizowaniem i samodyscypliną, praktycznym nastawieniem do zadań, otwartością i szczerością oraz spokojem, pewnością i zadowoleniem z siebie.
Przekonaniu o zdolności do znajdowania rozwiązań towarzyszy stabilność i dojrzałość emocjonalna, śmiałość i przedsiębiorczość oraz praktyczne nastawienie na zadania. Natomiast przekonaniu o sile woli, a więc wytrwałości w realizowaniu raz postawionych sobie celów, sprzyjają takie właściwości, jak: stabilność i dojrzałość emocjonalna, świadomość reguł i obowiązkowość, dobre zorganizowanie i samodyscyplina, praktyczne podejście do zadań, otwartość i szczerość i wreszcie pewność oraz zadowolenie z siebie.
Wnioski
Celem naszych badań było ustalenie głębokości deficytów w zakresie nadziei na sukces oraz jej związków z cechami osobowości w grupie osób wychodzących z uzależnienia. Byliśmy przekonani, że pogłębianie wiedzy w tym zakresie rzuci więcej światła na psychologiczne aspekty niepokojącego zjawiska, jakim jest stopniowe wycofywanie się beneficjentów ośrodków MONAR z życia społecznego i zawodowego.
Tabela 2. Korelacje r Pearsona między kwestionariuszem osobowości Cattella 16 PF-5 a Kwestionariuszem Nadziei na Sukces (KNS) w grupie osób korzystających z pomocy w ośrodkach MONAR (N=108).
Próby ustalenia podłoża deficytów w funkcjonowaniu społecznym i zawodowym skierowały nasze zainteresowanie w stronę nadziei na sukces, wyrażającej się w przekonaniu o umiejętności znajdowania rozwiązań oraz o silnej woli, a więc zdolności wytrwania w realizowaniu postawionych sobie celów. Uznaliśmy, że w przypadku osób borykających się z problemem readaptacji do życia po zakończonej terapii, odpowiednio wysoki poziom nadziei na sukces ma niebagatelne znaczenie.
Z naszych badań wynika, że:
- Poziom nadziei na sukces u przeważającej części badanych jest niski lub przeciętny, a to oznacza, że zdecydowana większość osób wychodzących z uzależnienia jest przekonana o braku odpowiednich kompetencji umożliwiających im odniesienie sukcesu w życiu i poradzenie sobie z trudnościami dnia codziennego.
- W przebadanej grupie dominują osoby z deficytami w zakresie kompetencji społecznych, o czym świadczą niskie wyniki w skali A (Serdeczność), H (Śmiałość społeczna) i wysokie wyniki w skali Q2 (Samowystarczalność). Oznacza to, że wśród badanych przeważają osoby zachowujące nadmierną rezerwę i ostrożność w kontaktach z innymi, mające trudności w funkcjonowaniu w bliskich związkach, odczuwające dyskomfort w sytuacji społecznej ekspozycji, izolujące się, z tendencją do zachowania nadmiernej autonomii. Ponadto niskie wyniki w skali G (Świadomość reguł) i wysokie w skali M (Abstrakcyjność) sugerują, iż mamy do czynienia z grupą osób mało zdolnych do przyswojenia konwencjonalnych reguł i funkcjonowania według nich, a jednocześnie silnie skoncentrowanych na przeżywaniu własnych stanów wewnętrznych i niezdolnych do kontrolowania własnych impulsów, co potwierdzają wysokie wyniki w skali Q4 (Napięcie).
- 3. Poziom nadziei na sukces wiąże się w sposób istotny ze strukturą osobowości. Wysoka nadzieja na sukces idzie w parze ze zrównoważeniem i dojrzałością emocjonalną, dominacją i stanowczością, świadomością reguł i obowiązkowością, śmiałością i przedsiębiorczością oraz dobrym zorganizowaniem i samodyscypliną. Natomiast niski poziom nadziei na sukces wiąże się z orientacją na przeżywanie własnych stanów wewnętrznych (rozważania, wyobrażenia, fantazje), brakiem zdolności kontrolowania uwagi, skrytością, obawami przed ujawnianiem siebie, niepokojem, obniżoną samooceną i brakiem wiary we własne możliwości.
Zebrane dane pokazują, że wiedza na temat poziomu nadziei na sukces jednostki i ewentualnych deficytów w tym zakresie może być pomocna w dochodzeniu do źródeł trudności i niepowodzeń doświadczanych w pracy lub kontaktach z ludźmi. Warto podkreślić, że rozpoznanie braków w tej dziedzinie jest o tyle ważne, że nadzieja na sukces, będąc konstruktem opisującym określony system przekonań, podlega treningowi i daje się ją rozwijać np. w procesie terapeutycznym.
Bibliografia
- Affleck G., Tennen H., „Construing benefits from adversity: adaptational significance and dispositional underpinnings”, Journal of Personality, 64, 1996.
- Cattell R.B., „Personality: A systematic, theoretical and factual study”, McGraw-Hill, New York 1950.
- Cattell R.B., „Personality and motivation structure and measurement”, Yonkerson-Hudson: World Book 1957.
- Chmielewska A., Trzebiński J., „Basic hope and adaptation to flood trauma”, referat na: Conference of the Society for Philosophy and Psychology, Barcelona 2004.
- Endler N.S., Parker J.D.A., „Assessment of multidimensional coping: Task, emotion and avoidance strategies”, Psychological Assessment, 6, 1994.
- Goleman D., „Inteligencja emocjonalna”, Media Rodzina, Poznań 1997.
- Krześniak B., „Nadzieja podstawowa, wiara we własny sukces i optymizm a reagowanie na trudną sytuację”, SWPS, niepublikowana praca magisterska, Warszawa 2003.
- Kucharski T., „Wprowadzenie do kwestionariusza 16 PF-5”, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004.
- Kwon P., „Hope, defense mechanisms, and adjustment: implications for false hope and defensive hopelessness”, Journal of Personality, 70, 2002.
- Łaguna M., „Nadzieja i optymizm a aktywne radzenie sobie z sytuacją bezrobocia”, referat na XXXII Zjeździe Naukowym PTP, Kraków 2005.
- Łaguna M., Trzebiński J., Zięba M., „Kwestionariusz Nadziei na Sukces KNS. Podręcznik”, PTP, Warszawa 2005.
- Matczak A., „Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS. Podręcznik”, PTP, Warszawa 2001.
- Snyder C.R., Cheavens J., Sympson S.C., „Hope: An individual motive for social commerce”, Group Dynamics: Theory, Research, and Practice, 1, 1997.
- Snyder C.R., Harris Ch., Anderson J.R., Holleran S.A., Irving L.M., Sigmon S.T., Yoshinonu L., Gibb J., Langelle Ch., Harney P., „The will and ways: development and validation of an individual difference measure of hope”, Journal of Personality and Social Psychology, 60, 1991.
- Snyder C.R., Hoza B., Pelham W.E., Rapoff M., Ware L., Danovsky M., Highberger L., Rubinstein H., Sthal K.J., „The development and validation of the Children’s Hope Scale”, Journal of Pediatric Psychology, 22, 1997.
- Snyder C.R., Sympson S.C., Michael S.T., Cheavens J., „Optimism and hope constricts: variations on a positive expectancy theme” (w:) E.C. Chang (red.) Optimism and pessimism: Implications for theory, research and practice, American Psychological Association, Washington 2000.
- Snyder C.R., „Hope theory: rainbows in the mind”, Psychological Inquiry, 13, 2002.
- Tierney A.M., „Analysis of a new theory of hope and personality as measured by the California Psychological Inventory”, Dissertation Abstracts International: Section B, 55, 1995.