Czesław Czabała

Typologia pacjentów korzystających z instytucjonalnej pomocy w związku z używaniem narkotyków

1 lutego 2013  

Używanie narkotyków jako sposobu radzenia sobie ze swoimi słabościami i niepowodzeniami w życiu dorosłym, zwłaszcza w jego wczesnym okresie, staje się coraz częstsze. Ta grupa osób rzadko otrzymuje adekwatną pomoc. Mała jest wiedza na temat liczby osób używających narkotyków rekreacyjnie lub dla celów stymulujących. Nie wiemy także, jak wiele z nich uzależnia się, a przynajmniej doświadcza strat osobistych i społecznych. Wydaje się też, że mała liczba takich osób poszukuje wsparcia z powodu braku odpowiednich dla nich programów pomocy.

Początek problemów z używaniem narkotyków w Polsce to koniec lat 60. ubiegłego wieku. Najczęściej po narkotyki sięgały osoby tworzące małe subkultury. Dominującą substancją w tych czasach był „kompot”, narkotyk opiatowy, najczęściej przyjmowany dożylnie. Zażywanie takich narkotyków prowadziło do szybkiego uzależnienia i szybkiej degradacji fizycznej, psychicznej i społecznej. Słowo narkoman oznaczało dla jednych napiętnowanie, dla innych przynależność do ludzi wolnych, beztroskich, „dzieci kwiatów”. Cechą charakterystyczną osób zażywających narkotyki w tym czasie było nieużywanie alkoholu, co w ich subiektywnym poczuciu dawało im przekonanie o tym, że są kimś „lepszym”. Ówczesne władze traktowały narkomanów raczej jako przestępców niż osoby chore. W późniejszych latach większość monarowskich ośrodków leczenia osób uzależnionych od narkotyków była tworzona z myślą o osobach uzależnionych od opiatów. Wtedy wypracowano metody leczenia opar te przede wszystkim na modelu społeczności terapeutycznej. Osoby uzależnione leczone były w specjalnych ośrodkach, trwało to co najmniej rok.

Od tamtego czasu zaszły zmiany w zakresie rodzajów używanych narkotyków, motywów sięgania po nie, zmieniły się osoby używające narkotyków i zmieniają się metody terapii. Szacunkowo ocenia się, że liczba osób używających narkotyków ustabilizowała się w ostatnich latach. Rośnie jednak liczba podejmujących leczenie z powodu używania substancji psychoaktywnych. Mamy tutaj następujące dane:

  • wzrasta liczba osób leczących się w poradniach: 9479 w 1998 roku i 38445 w 2005 roku;
  • zwiększa się proporcjonalnie liczba pacjentów zgłaszających się do leczenia po raz pierwszy (w 1998 roku była to jedna trzecia wszystkich leczonych pacjentów, a w 2005 roku – prawie połowa); może to oznaczać, że leczenie ambulatoryjne trwa krócej;
  • stosunkowo mała liczba pacjentów używających narkotyków leczy się w oddziałach dziennych – w 2005 roku było to tylko 661 osób;
  • wzrasta liczba osób leczonych w warunkach stacjonarnych, aczkolwiek w latach 2004–2005 była to ta sama liczba 12255, ale w stosunku do 1998 roku wzrost jest dwukrotny;
  • najliczniejsza grupa pacjentów leczonych w lecznictwie ambulatoryjnym i stacjonarnym to osoby w wieku 19–29 lat i poniżej 18. roku życia.

Inne dane dotyczące zwłaszcza osób używających narkotyków oraz osób uzależnionych pochodzą jedynie z pojedynczych badań, które nie spełniają standardów badań populacyjnych. Stąd bardzo trudno opisać, kim są osoby używające narkotyków i jak zmieniły się wzorce używania narkotyków. Nieco łatwiej powiedzieć, kim są osoby podejmujące leczenie. Wydaje się, że można wyróżnić kilka grup wśród osób przyjmujących narkotyki: osoby eksperymentujące z narkotykami, osoby przyjmujące narkotyki rekreacyjnie, osoby przyjmujące narkotyki jako sposób wspomagania swojego funkcjonowania w rolach życiowych oraz osoby uzależnione.

Osoby eksperymentujące z narkotykami

Najczęściej są to młodzi ludzie. W ostatnich latach wiek, w którym po raz pierwszy dochodzi do użycia narkotyku, to nawet 11. rok życia. Najwięcej jednak osób sięgających po narkotyki jest w przedziale wieku 15–16 lat. W badaniach pokazano, że liczba osób biorących narkotyki przynajmniej raz w życiu sięga od 6% do 17%. Największa grupa spośród używających narkotyków sięga po nie raz lub kilka razy w życiu, jednak co roku znaczna liczba spośród tych w wieku do 18. roku życia zgłasza się do leczenia. Najczęściej, poszukujący pomocy instytucjonalnej, podejmują leczenie w placówkach ambulatoryjnych, ale część z nich trafia do lecznictwa stacjonarnego – co może oznaczać, że ci ostatni mają poważne problemy wynikające z używania narkotyków.

Jednorazowe przyjmowanie narkotyku w okresie dorastania jest prawdopodobnie związane z ich większą dostępnością, obyczajami towarzyszącymi wspólnym zabawom młodych ludzi, chęcią doświadczenia czegoś nieznanego, zmniejszoną kontrolą ze strony osób dorosłych. Znacznie większym zagrożeniem dla częstego używania narkotyków i dla uzależnienia jest potwierdzany w badaniach fakt, że osoby biorące narkotyki częściej charakteryzują się zachowaniami problemowymi. Używanie narkotyków jest częścią takich zachowań, jak: używanie alkoholu, łamanie zasad społecznych i prawnych, stosowanie przemocy lub bycie jej ofiarą, a także doświadczanie różnych form dystresu psychicznego, w tym objawów lęku i depresji.

Znaczna więc liczba osób używających narkotyków to młodzież w okresie dorastania. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że są to osoby, które mają trudności z realizacją zadań rozwojowych okresu adolescencji. Za najważniejsze dla tego okresu zadania uznaje się nabywanie wiedzy i umiejętności potrzebnych do życia zawodowego i rodzinnego, tworzenie poczucia tożsamości własnej osoby, uczenie się radzenia sobie z nowymi doświadczeniami, kształtowanie się systemu wartości, tworzenie wzorców relacji z rówieśnikami, w tym doświadczania zależności i niezależności, doświadczania związków uczuciowych. Od okresu znacznej zależności od osób dorosłych i związanego z tym poczucia bezpieczeństwa dochodzi się do coraz większej odpowiedzialności za swoje własne zachowania, a częściowo również za zachowania innych osób, z którymi tworzy się nowe związki koleżeńskie i uczuciowe. Nabywanie odpowiedzialności za siebie i innych odbywa się najczęściej metodą prób i błędów, zależności i buntu, poczucia umiejętności wpływania na zdarzenia na przemian z poczuciem braku kontroli nad nimi. W wyniku tych doświadczeń kształtuje się poczucie dobra i zła, hierarchii spraw ważnych i mniej ważnych, zarysu celów życiowych, wartościowania siebie i innych ludzi. Trudności w procesie realizowania tych zadań mogą skutkować reakcjami lękowymi i depresyjnymi, zmiennym nastrojem, niekontrolowaną agresją, poczuciem mniejszej wartości. Mogą także objawiać się w zachowaniach aspołecznych, przekraczaniem zasad i norm społecznych, łamaniem prawa, agresją wobec otoczenia.

Używanie narkotyków i alkoholu może być sposobem radzenia sobie z napięciem okresu dorastania, ale jest też przeszkodą w integrowaniu doświadczeń okresu dorastania, zaburzając tym samym tworzenie się poczucia własnej tożsamości, własnej wartości, odpowiedzialności za siebie i innych, satysfakcjonujących wzorców relacji z innymi. Doświadczenia kliniczne i wyniki badań pokazują, że częściej uży wają narkotyków ci dorastający, którzy mają mniejsze wsparcie w rodzinie, którzy mają większe trudności w nauce, którzy doświadczają więcej deprywacji i strat niż satysfakcji i osiągnięć.

Pomoc takim osobom to przede wszystkim wspomaganie ich w realizacji zadań życiowych, typowych dla okresu adolescencji: łagodzenie napięcia wynikającego z niekorzystnych wydarzeń życiowych, radzenia sobie z obowiązkami szkolnymi, radzenia sobie z naciskiem grup rówieśniczych przez uczenie większej niezależności, wspomaganie kształtowania się poczucia własnej wartości. Podstawowym uczestnikiem tego procesu wspomagania jest rodzina dorastającego. Problemem jest, że rodzina dziecka mającego trudności z dorastaniem jest często pozbawiona zasobów potrzebnych do samodzielnego wspomagania rozwoju syna czy córki. Takiej rodzinie jest potrzebna pomoc i to staje się głównym środkiem pomocy osobie dorastającej. Pacjentem staje się system rodzinny.

Młodzież to główna grupa eksperymentujących z narkotykami. Część uzależni się, jeżeli nie otrzyma pomocy przywracającej możliwości korzystania z własnych i rodzinnych zasobów potrzebnych do realizowania zadań rozwojowych.

Osoby przyjmujące narkotyki rekreacyjnie

W ostatnich latach wzrasta liczba osób sięgających po narkotyki w sytuacjach rekreacyjnych. Najczęściej są to osoby w okresie wczesnej dorosłości. Bardzo mało wiemy o rozpowszechnieniu używania narkotyków w celach rekreacyjnych. Dyskoteki są takim miejscem, ale nie jedynym. Szacuje się, że osoby używające narkotyków dla celów rekreacyjnych to młodzi dorośli mieszkający poza domem rodzinnym – zazwyczaj studenci lub osoby pracujące w dużych miastach. Prawdopodobnie najczęściej używanymi w tej grupie narkotykami są kokaina i amfetamina. Dane europejskie pokazują, że kokainę zażywają najczęściej osoby między 15. a 24. rokiem życia, a wśród zgłaszających się do leczenia 13% to osoby uzależnione od kokainy.

Zadania okresu wczesnej dorosłości to wybór zawodu, partnera i początek życia we własnej rodzinie. Wymaga to umiejętności podejmowania decyzji, planowania własnych celów, programu ich realizacji, umiejętności samodzielnego rozwiązywania problemów. Radzenie sobie z tymi zadaniami jest źródłem satysfakcji stanowiącej podstawę kształ towania się poczucia własnej wartości. Brak satysfakcji, brak umiejętności polegania na sobie i współdziałania z innymi może skłaniać do poszukiwania satysfakcji zastępczych, a jednym z ich źródeł mogą być narkotyki. Używanie narkotyków w tym okresie może być sygnałem trudności w uzyskaniu lub utrzymaniu satysfakcjonującej pracy (czy studiów), w stworzeniu czy utrzymaniu satysfakcjonującego związku partnerskiego lub założeniu własnej rodziny. Środkiem tradycyjnie „wspomagającym” życie towarzyskie jest alkohol. Sięganie po narkotyki często towarzyszy piciu alkoholu. Wzrasta liczba osób używających tych dwóch substancji równocześnie. Te osoby są szczególnie narażone na negatywne skutki dla ich funkcjonowania w okresie wczesnej dorosłości.

Pomoc takim osobom to przede wszystkim wspieranie ich w dokonywaniu wyborów życiowych, dostosowanych do ich własnych możliwości, warunków ich otoczenia, wspieranie ich w poszukiwaniu alternatywnych sposobów realizowania celów życiowych, w nabywaniu odporności na niekorzystne zdarzenia życiowe i radzenia sobie z trudnościami.

Wspomaganie własnego funkcjonowania w różnych rolach życiowych

Okresowe czy długotrwałe niepowodzenia życiowe skłaniają często do wspomagania się w realizacji zadań życiowych. Może się to zdarzyć na każdym etapie dorosłego życia. Zmęczenie, przepracowanie, chęć bycia wydajnym i skutecznym skłaniają do poszukiwania środków psychoaktywnych usuwających zmęczenie i zwiększających wydajność zawodową. Ten wzorzec najczęściej dotyczy młodych dorosłych do 35. roku życia. Nie ma danych dotyczących rozpowszechnienia używania narkotyków dla celów pobudzających aktywność, wspomagających umysłowo i emocjonalnie. Wydaje się jednak, że po takie środki sięgają głównie osoby o wysokiej potrzebie osiągnięć, potrzebie wyróżniania się, które mają trudności w radzeniu sobie z napięciem oraz we współpracy z innymi.

Inna grupa to osoby używające legalnych substancji psychoaktywnych: leków uspokajających, przeciwbólowych, nasennych. Realizacja zadań zawodowych, rodzinnych i społecznych może być dla niektórych szczególnie trudna ze względu na ich własne zasoby osobowościowe. Te trudności mogą pojawić się na każdym etapie dorosłego życia. Najczęściej są to osoby z neurotycznymi zaburzeniami osobowości, z cechami osobowości zależnej, lękowej czy chwiejnej emocjonalnie. Podstawowym problemem tych osób jest nieadekwatne spostrzeganie siebie i otoczenia. Przez pryzmat własnego lęku, braku zaufania do siebie i otoczenia, dostrzegania nie istniejących zagrożeń, widzą świat jako wrogi, zagrażający, a siebie jako bezradnych i narażonych na nieustanne porażki i niepowodzenia.

Pomóc tym osobom można stosując psychoterapię, której celem będzie zmiana w sposobie spostrzegania siebie i otoczenia, przez rozwiązywanie konf liktów emocjonalnych, zmianę nieracjonalnych przekonań, nawykowych zachowań prowadzących do nieskutecznego radzenia sobie z problemami życiowymi.

Osoby uzależnione

Używanie narkotyków prowadzi do uzależnienia. Oznacza to stan, w którym silna potrzeba przyjmowania substancji dominuje nad innymi zachowaniami, jest ona trudna do kontrolowania, powoduje fizjologiczny stan abstynencyjny po przerwaniu lub zmniejszeniu ilości przyjmowanej substancji. W konsekwencji uzależnienie prowadzi do zaniedbania lub zaniechania realizacji najważniejszych zadań życiowych.

Uzależnienie może wystąpić jako efekt długotrwałego używania każdego narkotyku. Najwięcej osób zgłaszających się do leczenia z powodu uzależnienia to te, które zażywają opiaty (40–70%). Zgłaszanie się do leczenia osób uzależnionych jest najczęściej „wymuszane” albo stanem fizycznym (potrzeba detoksykacji), albo naciskiem otoczenia, albo zagrożeniem prawnym. Większość osób uzależnionych od opiatów, poddawanych leczeniu, wraca do przyjmowania narkotyku. Stąd często proponuje im się leczenie substytucyjne.

Osoby uzależnione wymagają leczenia specjalistycznego, w którym pierwszym celem jest zaprzestanie przyjmowania narkotyku albo zastąpienie go inną substancją, która zapobiega występowaniu objawów abstynencyjnych i głodu narkotyku. Niewiele jest danych pozwalających na ocenę psychologicznych charakterystyk osób uzależnionych od narkotyków. Trudno więc mówić o osobowościowych uwarunkowaniach uzależnienia. Częściej wymienia się uwarunkowania społeczne. Bardziej widoczne są skutki uzależnienia, zarówno dla charakterystyk osobowościowych, jak i cech funkcjonowania społecznego. Właściwości osobowościowe osób uzależnionych to przede wszystkim ogromna koncentracja na własnym uzależnieniu. Abstynencji albo przyjmowaniu metadonu są podporządkowane inne cele życiowe i sposób funkcjonowania. Wysoki stan napięcia i poczucie zagrożenia nawrotem powodują niekiedy wzmożoną aktywność, często chaotyczną, przerywaną kolejnymi niepowodzeniami. Większość osób uzależnionych poniosła duże straty społeczne: brak zawodu, wykształcenia, więzi z rodziną pochodzenia, brak własnej rodziny lub nieudane związki rodzinne. Niektórych strat nie da się wyrównać, trzeba się do nich przystosować i rozpoczynać życie od nowa. Niekiedy wiele razy. Najważniejsze jest, aby rozpoczynać je w oparciu o realistyczne rozpoznanie swoich możliwości i możliwości otoczenia, zapewniając sobie maksymalne wsparcie i pomoc – nawet jeżeli będzie to tylko ograniczanie strat.

Wśród osób uzależnionych coraz częściej można znaleźć takie, które mają wiele problemów chorobowych. Wraz z używaniem narkotyków współwystępują zaburzenia psychiczne, uzależnienie od alkoholu, choroby somatyczne. Poszukuje się nowych sposobów leczenia tych osób, które wymagają współpracy wielu profesjonalistów.

Udzielanie pomocy

Osoby używające narkotyków różnią się ze względu na rodzaj używanych narkotyków, na okres życia, w jakim rozpoczynają ich używanie, na częstotliwość i okoliczności, w jakich używają, ze względu na motywy używania, wreszcie ze względu na skutki używania. Wszyscy oni doświadczają negatywnych skutków, chociaż najpoważniejsze dotykają tych, którzy wchodzą w stan uzależnienia. Wszyscy potrzebują pomocy, ale pomocy dostosowanej do ich potrzeb. W większości przypadków będzie to pomoc w uświadomieniu sobie negatywnych skutków jednorazowego czy kilkukrotnego użycia narkotyku. Upowszechnianie wiedzy na ten temat, pomoc rodziców, nauczycieli, wychowawców i rówieśników są dla wielu młodych osób, którzy eksperymentują z narkotykami, wystarczającymi argumentami, aby ich nie powtarzać.

Dla osób, które doświadczają trudności w radzeniu sobie z zadaniami okresu dorastania, które używają narkotyków jako jednego z zespołu zachowań problemowych, taka pomoc to wspomaganie ich rozwoju przez poradnictwo wychowawcze, rodzinne, przez pomoc w nauce, tworzenie warunków do zdrowego spędzania czasu wolnego, budowanie systemu ich osobistej odporności na doświadczane przeżycia i zagrożenia dla ich zdrowia psychicznego występujące w okresie dorastania.

Używanie narkotyków jako sposobu radzenia sobie ze swoimi słabościami i niepowodzeniami w życiu dorosłym, zwłaszcza w jego wczesnym okresie, staje się coraz częstsze. Ta grupa osób rzadko otrzymuje adekwatną pomoc. Mała jest wiedza na temat liczby osób używających narkotyków rekreacyjnie czy dla celów stymulujących. Nie wiemy także, jak wiele z nich uzależnia się, a przynajmniej doświadcza strat osobistych i społecznych. Wydaje się również, że mała liczba takich osób poszukuje pomocy z powodu braku odpowiednich dla nich programów pomocy. Poradnictwo, mające na celu pomoc w radzeniu sobie z początkowymi trudnymi doświadczeniami zawodowymi czy rodzinnymi, mogłoby być użyteczne w zapobieganiu używaniu narkotyków jako środków wspomagających rozwiązywanie problemów i zmniejszających napięcie. Podobną rolę mogłoby odegrać poradnictwo dla studentów. Osobnym problemem jest kształtowanie wzorców spędzania wolnego czasu.

W 2005 roku w Polsce było 89 poradni profilaktyki, leczenia i rehabilitacji osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych. Leczyło się w nich 38 tys. ludzi. Zdecydowana większość była w wieku 19–29 lat i poniżej 18. roku życia. Większość osób leczących się w poradniach potrzebuje pomocy na etapie zagrożenia uzależnieniem i uzależnienia (82%). Na 440 pracowników poradni tylko 120 było zatrudnionych na pełnym etacie (w tym 82 specjalistów i instruktorów terapii uzależnień). W 53 ośrodkach dla osób uzależnionych od narkotyków zatrudnionych jest 774 specjalistów i instruktorów terapii uzależnień (688 na pełnym etacie). Leczonych w ośrodkach było prawie 20 tys. pacjentów – około dwukrotnie mniej niż w poradniach, przy prawie ośmiokrotnie większej liczbie specjalistów niż w poradniach.

Na podstawie tych paru liczb można sobie wyobrazić, jak mała jest ilościowo oferta terapeutyczna dla osób zgłaszających się do poradni z problemami wynikającymi z używania narkotyków. Nie wiemy, jaka to jest terapia. Dane statystyczne wprawdzie podają, że ponad 22 tys. pacjentów poradni uczestniczy w psychoterapii indywidualnej lub grupowej, ale zestawiając to z liczbą pracowników zatrudnionych w poradniach, trudno sobie wyobrazić, jaka to jest psychoterapia, zwłaszcza że ta sama liczba osób udziela łącznie 237470 porad.

Zróżnicowani pacjenci potrzebują zróżnicowanych form pomocy. Jakie to powinny być formy pomocy, aby były dostosowane do różnych potrzeb pacjentów i różnych problemów wynikających z używania narkotyków? Jak motywować do terapii osoby bez objawów uzależnienia? Jakie formy organizacyjne są potrzebne do udzielania takiej zróżnicowanej pomocy? Kto ma takiej pomocy udzielać? Jak przygotowywać specjalistów do pracy ze zróżnicowanymi pacjentami? Wydaje się, że bez odpowiedzi na te pytania, trudno będzie pomóc efektywnie wszystkim potrzebującym.