Wpływ marihuany na funkcjonowanie somatyczne i psychospołeczne człowieka

W ostatnich latach wokół tematu związanego z marihuaną odbywa się wiele dyskusji populistycznych, politycznych i naukowych. Przedmiotem sporu są głównie właściwości medyczne i rekreacyjne marihuany. Liczne kontrowersje dotyczą penalizacji i legalizacji posiadania konopi indyjskich. Niniejszy artykuł prezentuje skrótowe doniesienia z badań nt. używania i wpływ marihuany na funkcjonowanie człowieka.

Czym jest marihuana? Właściwości i działanie

Marihuana jest terminem używanym na określenie substancji psychoaktywnej uzyskiwanej z liści oraz szczytów kwiatowo-nasiennych konopi indyjskich (Cannabis sativa). Przetworem konopi jest również haszysz, który uzyskuje się z żywicy krzewu konopi. Są to produkty pochodzenia naturalnego; swoje działanie psychoaktywne zawdzięczają zawartości głównego składnika jakim jest THC – tetrahydrokannabinol. Marihuana najczęściej jest palona w postaci ręcznie zwijanych papierosów, zwanych jointami, czasami miesza się ją z tytoniem. Używa się jej także w postaci naparów wodnych oraz dodaje do różnych produktów spożywczych i potraw (1).

Konopie mają długą historię stosowania przez człowieka. Przez wieki były używane jako istotne źródło włókien do wyrobu tkanin, lin, sieci, worków i ubrań. Znane są w historii zastosowania konopi jako elementu wspomagającego obrzędy religijne. Konopie traktowane były również jako lek ziołowy oraz w celach rekreacyjnych jako środek odurzający (2). Haszysz odgrywał długo znaczącą rolę w medycynie ludowej jako środek na uśmierzanie bólu, zwłaszcza migrenowego i miesiączkowego; jego właściwości wykorzystywano także w leczeniu astmy, krztuśca, bezsenności (2).

W pierwszej fazie działania marihuany, krótko po jej spożyciu, pojawia się euforia, wesołość i beztroska, towarzyszy temu nadmierna gadatliwość oraz słowotok. Występują napady śmiechu i odczuwana jest ogólna radość. Stan ten jest przez użytkowników substancji najbardziej pożądanym efektem. Następny etap po spożyciu marihuany to zrelaksowanie się i wyciszenie, spożywający często mają wrażenie oderwania od codzienności, osiągają stan spokoju i opanowania. Potem następuje faza tzw. izolacji – objawiająca się sennością, lekkim otępieniem, apatią, spadkiem aktywności, zaburzeniami kontroli czasu oraz przestrzeni. Łączny czas działania marihuany na psychikę człowieka wynosi ok. 5-6 godzin (3).

Konopie jako rośliny zawierają w sobie mnóstwo substancji chemicznych, wśród których ponad kilkadziesiąt pochodzi z grupy kannabinoidów odpowiadających za psychoaktywny charakter rośliny. Głównym składnikiem psychoaktywnym jest THC delta-9-tetrahydrokannabinol. Zdaniem Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA) zawartość THC w marihuanie waha się średnio od 1 do 10%. Zawartość substancji aktywnych w haszyszu wynosi od 4 do 13%. Niektóre odmiany konopi uprawiane w specjalnych warunkach szklarniowych oraz nierzadko wzmacniane genetycznie lub modyfikowane laboratoryjnie poprzez wszczepianie innych substancji chemicznych, mogą zawierać znacznie więcej psychoaktywnych składników, w tym THC (4).

Zażywanie marihuany powoduje wzrost ciśnienia krwi, przyspiesza tętno, wysusza śluzówkę jamy ustnej. Często używaniu tych substancji towarzyszy kaszel, przekrwienie gałek ocznych i spojówek, zdarza się obrzęk powiek. Wśród dodatkowych somatycznych objawów współtowarzyszących wymienia się nadmierną potliwość, zwiększone łaknienie oraz lekkie bóle głowy lub zawroty. Zażywanie marihuany wpływa na zaburzenia koordynacji ruchowej, jest także związane z osłabieniem procesów koncentracji, selekcji uwagi i pamięci, osłabia możliwości uczenia się oraz pogarsza sprawność psychofizyczną. Objawami dodatkowymi przy paleniu marihuany są zaburzenia wyczucia odległości, widzenia obocznego, poczucia czasu i postrzegania bodźców. Intoksykacja marihuaną upośledza zdolności kierowania pojazdem i inne zdolności wykonawcze związane z realizacją złożonych zadań (1, 3, 5). Zawarte w marihuanie kannabinoidy (THC) mają też szereg działań szkodliwych somatycznie, m.in. na układ oddechowy i krążenia. Szczególnie ryzykowne jest zażywanie marihuany modyfikowanej z licznymi domieszkami innych substancji, co w ostatnich latach stanowi częste zjawisko na rynku narkotykowym (6, 7, 8, 9).

Wykrywanie

W aptekach są dostępne testy jakościowe mierzące obecność THC w moczu. W zależności od czułości testu, może on wykryć marihuanę w organizmie nawet do 3 tygodni od momentu zażycia. Dostępne są również testy na obecność marihuany w ślinie, które wykrywają obecność kannabinoli do ok. 4-5 godzin od momentu zapalenia. Aby wyniki testu były miarodajne, należy go odpowiednio przeprowadzić (5). Zawartość THC w organizmie można również badać za pomocą pobranej próbki krwi oraz włosów, takie badania laboratoryjne mogą dać informację o używaniu substancji nawet na wiele miesięcy przed badaniem. Są to wysoce zaawansowane techniki z zakresu analizy kryminalistycznej i medycyny sądowej (9, 10).

Medyczny aspekt marihuany

Istnieje dużo badań empirycznych dotyczących prób zastosowania marihuany w medycynie konwencjonalnej. O leczniczych właściwościach marihuany dyskutują naukowcy na całym świecie od lat, od wieków marihuana była bowiem specyfikiem używanym w leczeniu wielu schorzeń w medycynie ludowej (4, 7).

Spory naukowców i badaczy na temat właściwości medycznych marihuany wynikają z tego, iż nadal niektóre kwestie w zakresie zastosowania marihuany są niejasne. Nie wszystkie aktywne chemicznie składniki marihuany zostały rozpoznane. Nie są znane długofalowe skutki kontrolowanego procesu leczenia marihuaną wielu schorzeń ani ewentualne skutki uboczne. Zastosowanie marihuany do celów medycznych wymaga nadal realizacji długoletnich badań, eksperymentów i obserwacji, tak aby rozwiać niektóre z obecnych wątpliwości (4, 7).

Faktem jest, że wiele badań naukowych potwierdza pewne lecznicze własności tej substancji w łagodzeniu objawów jaskry, dolegliwości związanych ze stwardnieniem rozsianym, stwardnieniem zanikowym bocznym lub reumatyzmem. Pozytywne rezultaty przyjmowania medycznej marihuany odnotować można w przypadku leczenia padaczki lekoopornej u dzieci, autoimmunologicznych chorób jelita grubego (m.in. choroby Leśniowskiego-Crohna), chorobie Alzheimera oraz w zaburzeniach neurologicznych (spastyczność, drgawki) (11, 12, 13).

Bardzo dobrze jest udokumentowane działanie marihuany w leczeniu przewlekłego bólu, przy obserwowalnych zdecydowanie mniejszych skutkach ubocznych niż dają opiaty, m.in. popularna w użyciu do tych celów morfina. Marihuana ma także właściwości przeciwzapalne, dając efekty zdecydowanie lepsze niż niektóre sterydy. Wiadome jest jej zastosowanie w leczeniu astmy i alergii (12, 13).

Znane są także pozytywne efekty działania marihuany w znoszeniu złego samopoczucia podczas chemioterapii nowotworów i w procesie pobudzania apetytu u osób przewlekle chorych, szczególnie osób chorych na AIDS, a nawet anoreksję (11, 14).

Istnieją pojedyncze wzmianki empiryczne o niszczeniu marihuaną części komórek nowotworowych: glejaka mózgu czy raka trzustki. Jednak nie ma jeszcze na to dostatecznych dowodów medycznych (11, 12, 13).

Marihuana stosowana do celów medycznych przyjmowana jest najczęściej w postaci doustnej, rzadziej jest palona w ramach kontrolowanych hodowli na własny użytek. (Czasami w minimalnych dawkach pity jest olej z kwiatów konopi). Jej długotrwałe zażywanie nie wywołuje głodu narkotykowego, w tym sensie u chorego nie występuje zależność fizyczna, tak charakterystyczna choćby w przypadku regularnego spożywania alkoholu, zażywania morfiny czy stosowania wielu popularnych leków nasennych lub psychotropowych. W sensie psychicznym zażywanie marihuany powoduje oczywiście poprawę nastroju, odpręża i łagodzi bóle czy nudności, co poniekąd sprzyja zależności psychicznej. Jest to jednak pod wieloma względami efekt porównywalny do każdego skutecznego farmakologicznie leczenia minimalizującego dolegliwości właściwe dla danego schorzenia (4, 15).

Skład marihuany stosowanej do celów medycznych jest kontrolowany. Nie ma ryzyka, że produkt zostanie zanieczyszczony, posiada on wówczas odpowiednią ilość aktywnych pod względem leczniczym składników. Marihuana w odróżnieniu od wielu innych leków działa selektywnie i na ogół nie wchodzi w interakcję z innymi lekami, co oznacza, że może być stosowana w leczeniu z innymi środkami, wspomagając proces zdrowienia (14, 15).

Miesięczna kuracja jedynym zarejestrowanym w Polsce lekiem (Sativex) – przeznaczonym do leczenia bólu neuropatycznego w stwardnieniu rozsianym lub jako środek wspomagający w leczeniu bólu chronicznego w nowotworach – jest bardzo droga i średnio w zależności od dawkowania kosztuje do 2 do 4 tys. zł. Równie drogie są inne leki sprowadzane z zagranicy.

Leczenie preparatami z zastosowaniem medycznej marihuany mogłoby być tańsze w sytuacji, gdyby doszło do legalizacji posiadania tych środków, stworzenia kontrolowalnego rejestru pacjentów i udzielaniu licencji na indywidualne hodowle (z wyznaczonym limitem i jasno udokumentowanym celem użytkowania). Takie uregulowania posiada w różnym stopniu wiele państw, m.in. Czechy, Holandia, Finlandia, Portugalia i niektóre stany USA. Legalizacja medycznej marihuany mogłaby też ograniczyć nielegalną sprzedaż (14, 15).

Aktualnie w Polsce posiadanie marihuany do celów medycznych jest zakazane. Sprowadzanie marihuany medycznej z zagranicy jest nierefundowane, sama procedura importu docelowego zaś skomplikowana i czasochłonna. Zgodę na taki proces leczenia musi wydać lekarz prowadzący pacjenta, który chcąc ratować jego zdrowie, musi potwierdzić konieczność leczenia danego schorzenia medyczną marihuaną. Następnie deklaracja taka jest rozpatrywana i weryfikowana przez konsultanta krajowego w danej dziedzinie medycyny, a ostatecznie decyzję podejmuje minister zdrowia. Później uruchamiany jest proces sprowadzania leku z zagranicy.

Dyskusje wokół legalizacji marihuany medycznej są aktualnie rozpatrywane w kontekście ww. właściwości medycznych marihuany oraz obserwowalnych efektów jej zastosowania w procesie leczenia wielu chorób.

Odrębną kwestią jest stosowanie marihuany do celów rekreacyjnych i wpływ tego procesu na zdrowie somatyczne i psychiczne człowieka. Poniżej krótka analiza wyników badań w tym względzie.

Wpływ marihuany na zdrowie somatyczne

Badania empiryczne potwierdzają, że marihuana ma negatywny wpływ na układ krążenia. Podczas palenia marihuany może dojść do tachykardii, czyli zwiększonej częstotliwości uderzeń serca. Znane są także przypadki, kiedy marihuana wpływała na wzrost poziomu ciśnienia krwi i zawrotów głowy. Regularne używanie marihuany wśród osób cierpiących na choroby układu krążenia może negatywnie oddziaływać na stan ich zdrowia (16, 17, 18).
Innym układem narażonym na niepożądane działanie palenia marihuany jest układ oddechowy. Badania potwierdzają, że palenie marihuany pozostawia w płucach ok. 1/3 więcej substancji smolistych niż papierosy. Zważywszy jednak na raczej mniejszą częstotliwość palenia marihuany niż tytoniu, szkody dla płuc i dróg oddechowych palaczy papierosów są znacznie większe. Palenie marihuany wpływa na obniżenie wydajności płuc czy uszkodzenie oskrzeli. Substancje smoliste powstałe w wyniku palenia marihuany zwiększają też prawdopodobieństwo wystąpienia raka płuc i narządów układu oddechowego. Szkodliwe jest szczególnie palenie marihuany wśród osób chorych na astmę. Należy stwierdzić, że negatywne skutki palenia konopi zostały potwierdzone głównie w badaniach eksperymentalnych na zwierzętach, obniża to nieco ich wartość empiryczną (7, 19, 20).

W badaniach potwierdzono również szkodliwy wpływ marihuany na zachowanie kierowcy w ruchu ulicznym, które może być przyczyną wypadków. Marihuana, podobnie jak inne środki zmieniające świadomość, zwiększa ryzyko wystąpienia wypadku. Oszacowanie wpływu używania marihuany na zdolność prowadzenia pojazdów jest trudne i zależy od indywidualnych predyspozycji użytkownika. Niektóre badania potwierdzają, iż palenie marihuany może upośledzać czas reakcji, przetwarzanie informacji, sprawność motoryczną oraz odbiór sygnałów (7). Bezpośrednie efekty spożycia konopi, które wpływają na zdolność prowadzenia pojazdów na ogół mijają w ciągu doby.

Wpływ marihuany na zdrowie psychiczne

Istnieją dowody empiryczne przemawiające za tym, że długotrwałe używanie konopi może prowadzić do subtelnego upośledzenia niektórych funkcji poznawczych w zakresie percepcji bodźców. Udokumentowano również negatywny wpływ konopi na pamięć krótkoterminową oraz zdolność koncentracji i procesy uwagi. W praktyce oznacza to, że część palaczy marihuany przejawia trudności w nauce polegające na niemożności skupienia się i rozumienia czytanego tekstu lub opóźniony czas reakcji przy rozwiązywaniu zadań matematycznych i logiczno-przestrzennych. Zaburzenia pamięci świeżej skutkują brakiem możliwości chronologicznego relacjonowania wydarzeń z ostatnich dni czy godzin, czasami występuje mylne podawanie czasu i miejsca zdarzeń, pomyłki w datach lub inne błędy dotyczące percepcji okoliczności zdarzenia (24, 25, 26).

Marihuana w bardzo dużych dawkach może wywoływać trwałą psychozę z przewagą objawów, takich jak: splątanie, amnezja, złudzenia, halucynacje, lęki, pobudzenie i hipomania. Jest to jednak niezwykle rzadko występujące zjawisko. U niektórych osób regularnie palących marihuanę można zaobserwować występowanie zaburzeń lękowych, koszmarów sennych oraz stanu depresyjnego, spotęgowanego obniżonym nastrojem, brakiem motywacji do działania, poczuciem bezradności i nikłą koncentracją na realizacji różnych celów w życiu. Długoletnie używanie marihuany może być także przyczyną labilności emocjonalnej oraz anhedonii (spłycenia emocjonalnego). Stwierdza się również, że silna psychiczna potrzeba zapalenia marihuany może u niektórych osób powodować występowanie zachowań agresywnych, głównie o charakterze słownym. Zachowania takie mają miejsce szczególnie w sytuacji samoistnych prób odstawienia substancji lub w wymuszonych momentach ograniczania kontaktu z substancją pod naciskiem i kontrolą otoczenia (27, 28, 29).

Badania epidemiologiczne wskazują także na współwystępowanie problemu zażywania konopi i schizofrenii, nie jest jednak jasne, czy występuje tu związek przyczynowo-skutkowy. W tych rzadkich przypadkach, kiedy doszło do rozwinięcia schizofrenii, poprzedzało ją regularne zażywanie konopi indyjskich przez minimum 1-1,5 roku. W populacji generalnej występowanie schizofrenii ocenia się szacunkowo na poziomie ok. 1%. Badania pokazują, że wśród osób zażywających marihuanę odsetek ten jest prawie dwukrotnie większy, wynosi ok. 2%. U części wieloletnich palaczy nie występuje pełnoobjawowa schizofrenia, lecz jedynie niektóre objawy schizoidalne: zobojętnienie, poczucie pustki, zamykanie się w sobie, apatia i brak aktywności (7, 30, 31, 32).

Rozważając wpływ marihuany na zdrowie psychiczne, trzeba wspomnieć o tzw. zespole amotywacyjnym spotykanym u wieloletnich palaczy marihuany. Syndrom motywacyjny objawia się zanikiem woli do wykonywania najprostszych czynności, utratą zainteresowań i pasji, apatią oraz poczuciem pustki. Osoby palące wiele lat marihuanę przejawiają duże tendencje do bezradności i nikłych wysiłków podejmowanych w sferze intelektualnej oraz fizycznej. Często izolują się społecznie. Bywa, że są obojętne i mało reaktywne emocjonalnie. Ożywienie następuje jedynie podczas zażywania narkotyku. Dowody na istnienie zespołu amotywacyjnego u dorosłych są oparte na opisach przypadków i doniesieniach z obserwacji. Wyniki badań kontrolowanych i laboratoryjnych są mniej jednoznaczne w tym względzie; niewielka liczba badań potwierdza jednak istnienie takiego zespołu u długoletnich palaczy (33, 34).

Wpływ marihuany na funkcjonowanie społeczne

Wśród populacji osób palących marihuanę przez kilka lat obserwuje się stosunkowo niski poziom wykształcenia, niskie dochody, wyższe bezrobocie i tendencję do izolacji społecznej. Osoby palące marihuanę przez wiele lat zgłaszają też niższy poziom satysfakcji z życia społecznego, uskarżając się szczególnie na brak konstruktywnego wsparcia oraz poczucie osamotnienia. Część badań wskazuje na istnienie korelacji między paleniem marihuany a słabszymi wynikami w nauce czy mniej rzetelnym wykonywaniem pracy zawodowej (7, 35, 36).

Obserwacje empiryczne wskazują też na fakt, iż użytkownicy marihuany mają więcej trudności z trwałym budowaniem i podtrzymywaniem relacji interpersonalnych. Częściej też odnotowywane są problemy małżeńskie/partnerskie wśród tej grupy osób. Długoletni użytkownicy konopi mieli tendencję do budowania sieci społecznej, w której przyjaciele i współmałżonek lub partner są osobami także zażywającymi konopie (7, 37, 38).

Zjawisko przemocy, będącej wynikiem działania marihuany, jest raczej stosunkowo rzadkie. Efekt uspokajający, który następuje wkrótce po spożyciu marihuany, nie sprzyja cyklicznym zachowaniom agresywnym. Badania potwierdzają, że w przeciwieństwie do kokainy, cracku lub alkoholu – spożywanie konopi zazwyczaj nie koreluje ze wzrostem brutalnych czynów. Większość przestępstw jest związana z nielegalnym statusem konopi. Statystyki policyjne dotyczące konfiskat narkotyków wskazują, że wśród narkotyków policja najczęściej wykrywa przetwory konopi (7, 39, 40).

Uzależnienie od marihuany

Według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Przyczyn Zgonów ICD-10, regularne zażywanie marihuany lub haszyszu może prowadzić do zespołu uzależnienia. W ICD-10 zespół uzależnienia od kannabinoli występuje pod numerem klasyfikacyjnym F 12.2 (41).

Przez długi czas przedmiotem sporów wśród naukowców i praktyków klinicznych był fakt potencjalnego uzależnienia od marihuany. Obecnie badania empiryczne potwierdzają występowanie zespołu uzależnienia od kannabinoli, zgodnie z objawami klinicznymi charakterystycznymi dla danej substancji. Uzależnienie od kannabinoli występuje przede wszystkim u osób regularnie i długoletnio palących marihuanę; badania potwierdzają, że ryzyko uzależnienia jest szczególnie duże u osób, które codziennie lub prawie codziennie palą marihuanę (4, 7).

Uzależnienie od kannabinoli ma głównie charakter psychiczny. Ewentualne występowanie objawów zależności fizycznej jest nikłe i krótkotrwałe, rzadko się je stwierdza (3). Uzależnienie diagnozuje się wówczas, gdy w ciągu ostatnich 12 miesięcy występują trzy z sześciu wymienionych objawów:

• Silne pragnienie lub poczucie przymusu zażycia kannabinoli.
• Trudności w kontrolowaniu zażywania kannabinoli (rozpoczynanie, kończenie, ilość i częstotliwość zażywania).
• Fizjologiczne objawy stanu odstawienia występujące w chwili, kiedy zażywanie kannabinoli zostało przerwane lub zmniejszone, objawiające się specyficznym dla THC zespołem abstynencyjnym oraz ponownym zażywaniem kanabinoli lub środka zastępczego w celu złagodzenia lub uniknięcia objawów abstynencyjnych (drażliwość, zaburzenia snu, koncentracji, niepokój, lęki, pocenie się, zaburzenia rytmu pracy serca, nudności).
• Stwierdzenie tolerancji (potrzeba zażywania zwiększonej dawki THC w celu osiągnięcia efektów uprzednio osiąganych za pomocą mniejszych porcji/dawek).
• Silne pochłonięcie sprawą przyjmowania substancji. Zaniedbywanie innych źródeł przyjemności, potrzeb czy zainteresowań z powodu zażywania kannabinoli, zwiększenie czasu potrzebnego do zdobycia marihuany lub do usuwania skutków jej działania.
• Zażywanie substancji pomimo dowodów jej szkodliwości, np. psychozy, lęki, stany depresyjne, syndrom amotywacyjny, uszkodzenia funkcjonowania poznawczego (pamięć, koncentracja) itp. (41).

Silnym wskaźnikiem uzależnienia od kannabinoli jest doświadczanie potrzeby ich zażywania, trudności w kontroli zażywania oraz występowanie nieprzyjemnych doznań w chwili abstynencji. Istota uzależnienia od kannabinoli polega na tym, że człowiek, mimo świadomości wyraźnych szkód, nadal zażywa daną substancję, zwiększając z reguły jej dawkę i częstotliwość przyjmowania, a częste próby odstawienia substancji kończą się z zazwyczaj niepowodzeniem.

Bibliografia

1. Leksykon terminów alkohol i narkotyki. IPiN 1997, Warszawa.
2. Gossop M. Narkomania. Mity i rzeczywistość. PWN 1993, Warszawa.
3. Chmielewska K., Baran-Furga H. Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych. Wyd. Centrum Powrót z U. 1998, Warszawa.
4. Raporty EMCDDA http://www.emcdda.europa.eu/publications/drug-profiles/cannabis.
5. Jabłoński P., Bukowska B., Czabała J.Cz. Uzależnienie od narkotyków. Podręcznik dla terapeutów. KBPN 2010, Warszawa.
6. Teesson M., Hall W., Degenhard L. Uzależnienia. GWP 2005, Gdańsk.
7. Dąbrowska K., Miturska E., Moskalewicz J., Wieczorek Ł. Konsekwencje używania i nadużywania marihuany w świetle współczesnej wiedzy w: AiN 2012, 25, 167-186, IPiN 2012, Warszawa.
8. Fankhauser M (2008) Cannabis as medicine in Europe in the 19th century. W: EMCCDA A cannabis reader: global issues and local experiences. Monograph series 8, Vol. 1, Lisbon: EMCDDA.
9. Bukowska B., Jabłoński P., Sierosławski J. Zapobieganie narkomanii – doświadczenie współpracy bliźniaczej Polski i Niemiec. KBPN 2006, Warszawa.
10. Hołyst B. Kryminalistyka. PWN 2010, Warszawa.
11. Wade, Derick T, Makela, Petra, Robson, Philip, House, Heather i inni. Do cannabis-based medicinal extracts have general or specific effects on symptoms in multiple sclerosis? A double-blind, randomized, placebo-controlled study on 160 patients. „Multiple Sclerosis”. 10 (4), s. 434-441, 2004.
12. Wade, D T, Makela, P M, House, H, Bateman, C i inni. Long-term use of a cannabis-based medicine in the treatment of spasticity and other symptoms in multiple sclerosis. „Multiple Sclerosis”. 12 (5), s. 639 -645, 2006.
13. Wade, Derick T, Robson, Philip, House, Heather, Makela, Petra i inni. A preliminary controlled study to determine whether whole-plant cannabis extracts can improve intractable neurogenic symptoms. „Clinical Rehabilitation”. 17 (1), s. 21 -29, 2003.
14. MCDDA (2007), A cannabis reader. Global issues and local experiences: Perspectives on cannabis controversies, treatment and regulation in Europe, European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, Lisbon.
15. Moffat, A. C., Osselton, M, D. and Widdop, B, (eds.) (2004), Clarke’s Analysis of Drugs and Poisons, 3rd edn, Vol. 2, Pharmaceutical Press, London.
16. Hall W, Solowij N (1998) Adverse effects of Cannabis. Lancet, 352, 1611-1616.
17. Adams I, Martin BR (1996) Cannabis: pharmacology and toxicology in animals and humans. Addiction, 91, 1585-1614.
18. Hollister LE (1998) Health Aspects of Cannabis: revisited. International Journal of Neuropsychopharmacology, 1, 71-80.
19. Wu TC, Tashkin DP, Djahed B, Rose JE (1988) Pulmonary hazards of smoking Marijuana as compared with tobacco. New England Journal of Medicine, 316, 347-351.
20. Szukalski B., Narkotyki – kompendium wiedzy o środkach uzależniających, IPiN 2005, Warszawa.
21. Smiley AM, Moskowitz H, Zeidman K (1981) Driving simulator studies of marijuana alone and in combination with alcohol. Proceedings of the 25th Conference on the American Association for Automotive Medicine, 107-116.
22. Stein AC (1983) A simulator study of the combined effects of alcohol and marijuana on driving behavior. Report submitted to the National Highway safety Traffic Administration under contract DOT-HS-806405, Systems Technology Inc., California: Hawthorne.
23. McBay AJ (1986) Drug concentrations and traffic safety. Alcohol, Drugs and Driving, 2, 51-59.
24. Solowij N, Grenyer BFS, Chescher G, Lewis J (1995) Biopsychological changes associated with cessation of cannabis use: A single case study of acute and chronic cognitive effects, withdrawal and treatment. Life Sciences, 56, 2127-2134.
25. Tennent F, Groesbeck J (1972) Psychiatric effects of hashish. Archives of General Psychiatry, 27, 133-136.
26. Pope HG, Gruber AJ, Hudson JI, Huestis MA, Yurgelun-Todd D (2001) Neuropsychological performance in long-term cannabis users. Archives of General Psychiatry, 58, 909-915.
27. Hollister LE (1986) Health aspects of cannabis. Pharmacological Reviews, 38, 1–20.
28. Chopra GS, Smith JW (1974) Psychotic reactions following cannabis use in East Indians. Archives of General Psychiatry, 30, 24-27.
29. Edwards G (1976) Cannabis and the psychiatric position. W: Graham JDP (red.) Cannabis and Health. London: Academic Press, 18-27.
30. Andreasson S, Allebeck A, Engström A, Rydberg U (1987) Cannabis and schizophrenia: A longitudinal study of Swedish conscripts. Lancet, 2, 1406-1483.
31. Arseneault L, Cannon M, Poulton R, Murray R, Caspi A, Moffitt TE (2002) Cannabis use in adolescence and risk for adult psychosis: Longitudinal prospective study. British Medical Journal, 325, 1212-1213.
32. Williams JH, Wellman NA, Rawlins JNP (1996) Cannabis use correlates with schizotypy in healthy people. Addiction, 91, 869-877.
33. Halikas JA, Weller RA, Morse C, Shapiro T (1982) Incidence and characteristics of amotivational syndrome, including associated findings, among chronic marijuana users. In: National Institute on Drug Abuse. Marijuana and Youth: Clinical Observations on Motivation and Learning. Rockville, Maryland: National Institute on Drug Abuse.
34. Hendin H, Haas AP, Singer P, Eller M, Ulman R (1987) Living High: Daily Marijuana Use Among Adults. New York: Human Sciences Press.
35. DiNitto DM, Choi NG (2010) Marijuana use among older adults in the USA: user characteristics, patterns of use, and implications for intervention.
36. International Psychogeriatric Association, 25, 1-10.
37. Fergusson DM, Horwood LJ (1997) Early onset cannabis use and psychosocial adjustment in young adults. Addiction, 92, 279-296.
38. Kandel DB, Davies M (1996) High school students who use crack and other things. Archives of General Psychiatry, 52, 71-80.
39. Newcomb MD and Bentler P (1988) Consequences of Adolescent Drug Use: Impact on the Lives of Young Adults. Newbury Park, California: Sage Publications.
40. Berke J, Hernton C (1974) The Cannabis Experience. An interpretative study of the effects of marijuana and hashish. London: Peter Owen Węgrzecka-Giluń J. (red.) Młodzież i narkotyki. Terapia i rehabilitacja. KBPN 2007, Warszawa.
41. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10, Wyd. Vesalius. IPIn 1998, Kraków, Warszawa.
42. Urschel H. Uwolnij mózg od uzależnienia. Wyd. Czarna Owca 2011, Warszawa
43. Baran-Furga H., Steinbarth-Chmielewska K., Uzależnienia. Obraz kliniczny i leczenie, Wydawnictwo Lekarskie PZWL 1999, Warszawa
44. Woronowicz B., Uzależnienia – geneza, terapia, powrót do zdrowia, Media Rodzina 2009, Poznań.
45. Cohen J., Levy S. Chory psychicznie nadużywający substancji psychoaktywnych. Czyj pacjent?, PARPA 1998, Warszawa.
46. Karpowicz P., Narkotyki. Jak pomóc człowiekowi i jego rodzinie?, Instytut Wydawniczy Kreator 2002, Białystok.
47. Beck A., Wright F., Liese B. Terapia poznawcza uzależnień. Wyd. UJ 2007, Kraków.
48. Duhigg Ch. Siła nawyku. PWN 2014, Warszawa.