Artykuł prezentuje aktualną sytuację leczenia substytucyjnego w Polsce, uwzględniając obowiązujące akty prawne, wytyczne Unii Europejskiej oraz Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Leczenie substytucyjne w Polsce
Prowadzona w Polsce polityka przeciwdziałania narkomanii ma na celu ułatwienie osobom uzależnionym dostępu do wszelkich metod leczniczych o udokumentowanej skuteczności. Terapia substytucyjna stanowi w naszym kraju formę leczenia osób uzależnionych od opiatów, wobec których leczenie tradycyjnymi metodami nie przyniosło skutku. Ma na celu zarówno poprawę zdrowia pacjenta, jakości jego życia, reintegrację społeczną, ograniczenie zachowań przestępczych związanych z używaniem narkotyków, jak i ograniczenie ryzyka szkód zdrowotnych związanych m.in. z zakażeniami wirusem HIV oraz wirusowym zapaleniem wątroby typu B i C.
Substytucja jako metoda leczenia o potwierdzonej skuteczności we wszystkich powyższych zakresach z powodzeniem stosowana jest na terenie Unii Europejskiej, w Stanach Zjednoczonych i w Australii. W Polsce substytucja lekowa jest wciąż mało dostępna pomimo faktu, iż istnieje liczna grupa osób uzależnionych przyjmujących opiaty, które nie znajdują oferty leczniczej w istniejącym systemie leczenia, opartym wyłącznie na paradygmacie abstynencyjnym.
Stan prawny
W Polsce zgodnie z obowiązującą ustawą o przeciwdziałaniu narkomanii za świadczenia udzielane osobie uzależnionej, niezależnie od jej miejsca zamieszkania, nie pobiera się opłat. Jednocześnie osoba uzależniona może być leczona przy zastosowaniu leczenia substytucyjnego.
Szczegółowy tryb postępowania przy leczeniu substytucyjnym oraz szczegółowe warunki, które powinien spełniać zakład opieki zdrowotnej prowadzący tego typu leczenie określa stosowne rozporządzenie ministra zdrowia, będące aktem wykonawczym wymienionej ustawy.
Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006–2010 wskazuje, że celem głównym obszaru 2. – Leczenie, rehabilitacja, ograniczanie szkód zdrowotnych i reintegracja społeczna, jest poprawa stanu zdrowia i funkcjonowania społecznego osób uzależnionych od narkotyków oraz osób używających narkotyków w sposób szkodliwy. Organami odpowiedzialnymi za realizację tego celu są Narodowy Fundusz Zdrowia, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii oraz Marszałkowie1Ustawa o zmianie niektórych ustaw w związku ze zmianami organizacji i podziale zadań administracji publicznej w województwie (Dz. U. 2009, nr 92, poz. 753) przenosi odpowiedzialność w omawianym zakresie z wojewody na marszałka. zgodnie z zakresem swoich kompetencji. Osiągnięcie tego celu zaplanowano m.in. poprzez zwiększenie liczby programów leczenia substytucyjnego oraz liczby świadczonych usług w sposób zapewniający dostęp do nich co najmniej 20% uzależnionych od opiatów.
Stan lecznictwa
W chwili obecnej na terenie kraju działają 23 programy leczenia substytucyjnego (17 realizowanych w publicznych i niepublicznych zakładach opieki zdrowotnej i 6 realizowanych w jednostkach penitencjarnych), w ramach których udzielane są świadczenia ok. 1500 pacjentom każdego dnia (rys. 1.). W 2009 roku z terapii substytucyjnej korzystały 1944 osoby. Wobec liczby problemowych użytkowników opiatów, mieszczącej się w przedziale 25–29 tys., jedynie ok. 7% osób uzależnionych objętych jest terapią substytucyjną. Szczególnie niekorzystnie sytuacja ta wygląda w pięciu województwach: opolskim, podkarpackim, podlaskim, pomorskim i warmińsko-mazurskim, w których dostępność substytucji lekowej nie istnieje w ogóle oraz w województwie śląskim, gdzie dostęp jest poważnie utrudniony (oczekiwanie na przyjęcie do programu wynosi do 3 lat). Spośród 11 województw posiadających przynajmniej jeden program leczenia substytucyjnego w zakładach opieki zdrowotnej, sześć umożliwia tego typu leczenie także w warunkach ograniczenia wolności (rys. 2.). W woj. pomorskim w związku z zapotrzebowaniem na terapię substytucyjną Centralny Zarząd Służby Więziennej uruchomił w ubiegłym roku program leczenia w Zakładzie Karnym w Gdańsku, pomimo braku takiego programu na wolności. Dzięki temu pacjenci programów substytucyjnych osadzeni w tamtejszych jednostkach penitencjarnych mają możliwość kontynuowania leczenia. Osoby uzależnione od opiatów, które nie leczyły się substytucyjnie przed pozbawieniem wolności, będą mogły rozpocząć leczenie po uzyskaniu zapewnienia z programu wolnościowego o możliwości kontynuowania leczenia po odbyciu kary. Niestety, mieszkańcy woj. pomorskiego i innych, w których brak jest programów w zakładach opieki zdrowotnej, na rozpoczęcie leczenia substytucyjnego w zakładzie karnym liczyć nie mogą. Podobnie sytuacja prezentuje się dla mieszkańców Śląska, gdzie – wobec braku miejsc i kolejki oczekujących – jedyny istniejący program substytucyjny w Chorzowie nie zapewnia kontynuacji leczenia po opuszczeniu zakładu penitencjarnego.
Rysunek 1. Programy substytucyjne w publicznych i niepublicznych zakładach opieki zdrowotnej na terenie całego kraju
Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, ogólnopolski Rejestr Pacjentów Substytucyjnych, 30.01.2010 r.
Rysunek 2. Programy substytucyjne więziennej służby zdrowia
Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, ogólnopolski Rejestr Pacjentów Substytucyjnych, 30.01.2010 r.
Nawet jeśli na terenie danego województwa istnieje już program, to korzystanie z niego jest dla osoby uzależnionej bardzo utrudnione. Biorąc bowiem pod uwagę fakt, iż pacjent, zwłaszcza w początkowym etapie terapii, zgłasza się do programu substytucyjnego po dawkę leku codziennie, odległość miejsca zamieszkania od placówki prowadzącej leczenie jest kwestią kluczową, decydującą o możliwości podjęcia terapii. Pacjenci w desperacji szukają pomocy w programach substytucyjnych w miastach nawet znacząco odległych od miejsca ich zamieszkania. Jest to jednak ogromnym wyzwaniem, szczególnie wobec chęci kontynuowania bądź podjęcia nauki czy pracy.
Leczenie substytucyjne w Unii
W Unii Europejskiej leczenie substytucyjne jest obecnie dostępne we wszystkich krajach członkowskich. Ta dostępność jest stosunkowo duża w 16 krajach, gdzie co najmniej połowa osób zażywających opiaty ma możliwość skorzystania z tego typu leczenia. Wśród państw, które charakteryzują się największym rozpowszechnieniem tej formy leczenia znajdują się: Francja, Holandia, Hiszpania, Wielka Brytania, Irlandia oraz Niemcy. Szacuje się, że programami leczenia substytucyjnego objętych jest, w zależności od kraju, od 20 do 80% osób uzależnionych od opiatów (np. we Francji ok. 70 tys. osób pozostaje w terapii substytucyjnej, analogicznie w Niemczech i Hiszpanii). W 2007 roku w Europie około 650 tys. osób zażywających opiaty otrzymało pomoc w postaci leczenia substytucyjnego.
Dane z roku 2003 plasują Polskę na szarym końcu listy państw europejskich prowadzących leczenie substytucyjne. Pomimo podwojenia liczby pacjentów od tamtego czasu, dostępność substytucji na poziomie 7% jest nadal jedną z najniższych w Europie.
18 czerwca 2003 roku Rada UE wydała rekomendacje dotyczące profilaktyki i redukcji szkód zdrowotnych wynikających z uzależnienia od narkotyków. W punkcie 6. czytamy, iż poszczególne kraje członkowskie powinny między innymi zapewnić dostęp zarówno do leczenia typu drug-free, jak i leczenia substytucyjnego wspartego odpowiednimi działaniami z zakresu opieki psychospołecznej i rehabilitacji, mając na uwadze fakt, iż szeroki wachlarz metod leczniczych powinien być dostępny dla osób nadużywających narkotyków.
Z kolei w Komunikacie Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego z dnia 15 grudnia 2005 roku, w sprawie zwalczania HIV/AIDS w Unii Europejskiej i w państwach z nią sąsiadujących w latach 2006–2009, Komisja wezwała państwa członkowskie do zwiększenia możliwości dostępu do świadczeń w zakresie redukcji szkód, w celu zapobiegania zagrożeniom dla zdrowia związanych z używaniem narkotyków i ograniczenia liczby zgonów z powodu narkotyków. Jednocześnie zachęca państwa UE, aby zapewniły dostęp do leczenia substytucyjnego stosownie do zapotrzebowania na takie leczenie.
Co na to świat?
Ograniczenie dostępu do leczenia substytucyjnego w Polsce było przedmiotem zainteresowania Ananda Grovera, specjalnego sprawozdawcy Narodów Zjednoczonych, goszczącego w Polsce w maju 2009 roku w ramach misji ONZ, której celem było zapoznanie się z krokami podejmowanymi przez Polskę w celu wdrożenia prawa do zdrowia, dążenia do właściwego przestrzegania tego prawa oraz pokonania przeszkód, które mogą występować zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. W trosce o zwiększenie dostępu do leczenia substytucyjnego resort zdrowia zobowiązał się m.in. do zmiany rozporządzenia z dnia 19 października 2007 roku w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy leczeniu substytucyjnym oraz szczegółowych warunków, które powinien spełniać zakład opieki zdrowotnej prowadzący leczenie substytucyjne.
Podsumowanie
Leczenie substytucyjne jako metoda terapii osób uzależnionych od opiatów jest rekomendowane przez Komisję Europejską, Światową Organizację Zdrowia i wyspecjalizowane agendy ONZ (UNAIDS, UNODC).
Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii z zaangażowaniem wspiera rozwój leczenia substytucyjnego, współpracując w tym zakresie z Narodowym Funduszem Zdrowia, Służbą Więzienną, zakładami opieki zdrowotnej, organizacjami pozarządowymi. W 2009 roku uruchomione zostały trzy nowe programy leczenia substytucyjnego w Polsce, których kadra została przeszkolona ze środków finansowych Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii, są to Lubuski Ośrodek Profilaktyki i Terapii Uzależnień w Zielonej Górze oraz dwa programy w zakładach karnych (we Wrocławiu i Gdańsku). Cztery kolejne programy uzyskały pozytywną opinię dyrektora Krajowego Biura i oczekują na podpisanie kontraktu z NFZ.
Ponadto w 2009 roku Krajowe Biuro przygotowało i złożyło w Ministerstwie Zdrowia projekt nowelizacji rozporządzenia dotyczącego leczenia substytucyjnego wraz z uzasadnieniem proponowanych zmian, które mają ułatwić otwieranie i funkcjonowanie programów substytucyjnych oraz przyczynić się do zwiększenia dostępności do tego typu leczenia w Polsce.
Pomimo podejmowanych działań Polska nadal na tle państw członkowskich charakteryzuje się najniższymi wskaźnikami dostępności do tej metody leczenia. Rozwój leczenia substytucyjnego należy zatem traktować jako priorytet w planowaniu działań z zakresu leczenia osób uzależnionych od opiatów i dążyć do zwiększenia dostępności tego typu świadczeń zdrowotnych, poprzez uruchamianie nowych programów substytucyjnych zarówno w publicznych i niepublicznych zakładach opieki zdrowotnej, jak i również w jednostkach penitencjarnych.
Leczenie substytucyjne dla osób uzależnionych od opiatów w Polsce jest obecnie bez wątpienia dobrem rzadkim, do którego dostęp jest bardzo utrudniony. Należy dokładać zatem wszelkich starań, by osoby uzależnione, które chcą poprzez to leczenie poprawić jakość swojego zdrowia i życia, miały taką szansę.
Bibliografia
- Bukowska B., Wojak M., Leczenie substytucyjne w Polsce i Niemczech (w:) Zapobieganie narkomanii – doświadczenia współpracy bliźniaczej Polski i Niemiec, Warszawa 2006.
- Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, Stan problemu narkotykowego w Europie, sprawozdanie roczne za rok 2009.
- Official Journal of the EU – 2003/488/EC.
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 października 2007 roku w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy leczeniu substytucyjnym oraz szczegółowych warunków, które powinien spełniać zakład opieki zdrowotnej prowadzący leczenie substytucyjne (Dz. U. Nr 205, poz. 1493).
- Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 roku
w sprawie Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006–2010 (Dz.U.2006.143.1033). - Sierosławski J., Oszacowanie liczby problemowych użytkowników narkotyków i analiza wzorów używania narkotyków oraz związanych z tym problemów, badanie zrealizowane na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2007.
- Ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz. 1485 z późn. zm.).
Przypisy
- 1Ustawa o zmianie niektórych ustaw w związku ze zmianami organizacji i podziale zadań administracji publicznej w województwie (Dz. U. 2009, nr 92, poz. 753) przenosi odpowiedzialność w omawianym zakresie z wojewody na marszałka.