Skala zjawiska używania narkotyków i „dopalaczy” oraz związane z nimi problemy

Skala używania narkotyków i związanych z tym problemów w Polsce na tle innych krajów Unii Europejskiej nie jest duża. Analizując dane dotyczące używania narkotyków w populacji generalnej w Polsce i w Europie, widać, że najbardziej popularne są marihuana i haszysz.

Odsetek użytkowników konopi indyjskich wśród młodych dorosłych Polaków wyniósł 7,8% (2018/2019, wskaźnik używania w ciągu ostatniego roku przed badaniem). Najwyższe wskaźniki w UE odnotowano we Francji (21,8% – 2017 rok), Chorwacji (20,3% – 2019 rok) i Hiszpanii (19,1% – 2020 rok). Wyniki badań prowadzonych w Polsce wśród osób w wieku 15-34 lata wskazują na zmniejszanie się skali używania przetworów konopi indyjskich (marihuany i haszyszu) z 17,1% w roku 2010 do 7,8% w latach 2018−2019 (wskaźnik używania w ciągu ostatniego roku). Podobny trend odnotowaliśmy w przypadku młodzieży szkolnej w międzynarodowych badaniach szkolnych ESPAD z 2019 roku, gdzie odsetki badanych uczniów zmniejszyły się z 25% w 2015 roku do 21% w 2019 roku (16-latkowie, używanie kiedykolwiek w życiu). Czechy (28%), Włochy (27%) i Łotwa (26%) to kraje z najwyższymi odsetkami 16-latków deklarujących używanie przetworów konopi indyjskich chociaż raz w życiu. Wskaźniki w tych krajach są o wiele wyższe niż średnia dla całego badania (16%).

Liczba problemowych użytkowników narkotyków w Polsce wynosi około 100 tys. osób, co daje 3,7 przypadków na 100 tys. mieszkańców i jest to jeden z niższych wskaźników w Europie. Najwyższe wskaźniki odnotowano w Finlandii (10,7) i Portugalii (10,1), a najniższy na Cyprze (2,7).

Zgony i zatrucia z powodu używania nielegalnych substancji psychoaktywnych

W Polsce odnotowujemy niskie wskaźniki zgonów z powodu narkotyków (0,55 przypadków na 100 tys. mieszkańców): w 2019 roku doszło do 212 takich przypadków. Najwyższe wskaźniki zarejestrowano w województwie pomorskim (1,07), zachodniopomorskim (0,82), mazowieckim (0,81) i opolskim (0,81). W 2018 roku było nieco mniej śmiertelnych zatruć z powodu narkotyków, bo 199 przypadków, a w 2017 roku 202. Mimo niewielkiego wzrostu, wartość 212 jest mniejsza niż te, które odnotowano przed rokiem 2016, gdzie najmniejszą wartością była liczba 214.

Nie mamy ogólnopolskiego systemu zbierania informacji o zatruciach z powodu narkotyków. Ale są dostępne dane dotyczące prawdopodobnych interwencji medycznych z powodu używania nowych substancji psychoaktywnych, czyli „dopalaczy”. Dane z 2020 roku dotyczące zatruć z powodu nowych substancji psychoaktywnych odnotowują wyraźny spadek takich zdarzeń do 1070 z rekordowych ponad 7000 w 2015 roku. W latach 2016–2018 liczba interwencji wynosiła około 4300 przypadków. W sierpniu 2018 roku zostały wprowadzone nowe rozwiązania prawne, które wzmocniły kontrolę nad kolejnymi pojawiającymi się substancjami. Być może nowe zmiany w połączeniu z prowadzonymi działaniami z zakresu redukcji popytu miały wpływ na zmniejszenie się skali problemów związanych z nowymi substancjami psychoaktywnymi (NSP). Na zmniejszanie się rozpowszechnienia używania NSP wskazują również dane z badań ilościowych wśród uczniów. Wyniki międzynarodowego badania ESPAD prowadzonego wśród młodzieży pokazują, że rozpowszechnienie używania NSP (tzw. dopalacze) wykazuje od 2011 roku trend spadkowy z 11% w 2011 roku do 5% w 2019 roku (15–16-latkowie używanie kiedykolwiek w życiu). Zmniejszają się także odsetki respondentów otrzymujących propozycje zakupu bądź użycia tych substancji oraz wysoko oceniających ich dostępność. Warto zwrócić uwagę na rosnącą grupę badanych przypisujących duże ryzyko nawet eksperymentowaniu z NSP.

Zakażenia HIV z powodu iniekcyjnego używania narkotyków

Liczba zakażeń HIV z powodu używania narkotyków w iniekcjach ma tendencję spadkową: w 2020 roku takich przypadków było 9, co oznacza trzykrotnie mniejszy wskaźnik niż w roku 2019 (24 zakażenia). W przypadku wszystkich zakażeń odnotowano spadek ponad dwukrotny z 1551 do 709. Widać zatem, iż po wzroście liczby nowych zakażeń w latach 2018−2019 nastąpił duży spadek. Dane z 2020 roku wymagają dalszych analiz, które pozwolą zinterpretować spadek nowych zakażeń HIV, na który niewątpliwie wpływ miała pandemia COVID-19.

Liczbę nowych zakażeń HIV wśród iniekcyjnych użytkowników narkotyków w Polsce można przedstawić w postaci trzech grup województw. W pierwszej grupie są województwa mazowieckie i warmińsko-mazurskie, które odpowiadają za prawie połowę zakażeń w Polsce (po dwa przypadki), w drugiej grupie były pojedyncze przypadki (woj. kujawsko-pomorskie, lubelskie, opolskie, podkarpackie, zachodniopomorskie), a w pozostałych nie zarejestrowano żadnego przypadku. Jeżeli pod uwagę weźmiemy wskaźnik na 100 tys. mieszkańców, to najwyższe wskaźniki odnotowano w województwie warmińsko-mazurskim (0,14), opolskim (0,1) i zachodniopomorskim (0,6).

Przestępczość narkotykowa

W 2020 roku wszczęto 34 056 postępowań na podstawie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, z czego 87% dotyczyło art. 62, czyli posiadania narkotyków. W porównaniu do roku 2019 liczba postępowań zmniejszyła się o ponad 300 spraw. Na drugim miejscu odnotowano postępowania z art. 63 (4%) dotyczące wykrywania nielegalnych upraw narkotyków, czyli przede wszystkim konopi indyjskich. Z kolei liczba osób podejrzanych z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii wzrosła z 33 862 (2019 rok) do 35 441 osób (2020 rok). Podobnie jak w przypadku postępowań wszczętych, odsetek podejrzanych z art. 62 wyniósł 86% wśród wszystkich spraw z ustawy narkotykowej. Na drugim miejscu były osoby podejrzane z art. 59 (3%). Z tego paragrafu osoby są podejrzane o handel narkotykami.

Zabezpiecznia narkotyków, czystość oraz ceny

W zabezpieczenie narkotyków zaangażowanych jest w Polsce wiele służb. W roku 2020 najwięcej ujawniono marihuany − 7777 kg, i była to jak do tej pory rekordowa ilość tego narkotyku. W 2020 roku w porównaniu do roku 2019 wzrosły również zabezpieczenia haszyszu, heroiny, kokainy oraz amfetaminy.

Najwyższą cenę detaliczną osiągnęła heroina (232 zł za 1 gram) i kokaina (242 zł za 1 gram). Najtaniej na nielegalnym rynku sprzedawane było LSD: 13 zł za jeden listek.

Amfetamina miała średnią zwartość 13%, a marihuana 10%. Porównując ostatnie dane z roku 2020 do roku 2007, widzimy dwukrotny wzrost mocy marihuany oraz spadek czystości amfetaminy.

Podsumowanie

W polskim społeczeństwie konsumpcja napojów alkoholowych jest o wiele bardziej rozpowszechniona niż używanie narkotyków. Ponadto skala używania narkotyków w Polsce na tle innych krajów UE nie jest duża. W przypadku używania narkotyków w populacji generalnej najbardziej popularna jest marihuana i haszysz. Wyniki ostatnich badań populacyjnych z lat 2018–2019 odnotowują zmniejszenie skali używania przetworów konopi indyjskich. Podobny trend odnotowaliśmy w przypadku młodzieży szkolnej w badaniach ESPAD z 2019 roku. Nie zmienia to faktu, że wśród osób podejmujących leczenie z powodu narkotyków po raz pierwszy w życiu, 40% zgłasza marihuanę jako podstawowy narkotyk. Wynikać to może z faktu, iż średnia zawartość THC w marihuanie wynosi 10%, co oznacza, iż jest ona o wiele silniejsza niż była 10 lat temu. Podobne trendy można zaobserwować w Europie, gdzie zawartość THC w marihuanie w ciągu 10 lat wzrosła prawie dwukrotnie. Liczba problemowych użytkowników narkotyków pozostaje w Polsce na stałym poziomie i jest jednym z niższych wskaźników na 100 tys. mieszkańców w Europie. Polska ma również niskie wskaźniki zgonów z powodu narkotyków, jak również zakażeń HIV z powodu używania narkotyków w iniekcjach. Analiza sytuacji na rynku NSP wskazuje na kilka podstawowych tendencji. W ostatnich latach mamy do czynienia ze spadkiem liczby analizowanych nowych substancji psychoaktywnych w laboratoriach, co może świadczyć o pewnej stabilizacji w rozwoju tego rynku. Najpopularniejszą grupę NSP na rynku nadal stanowią syntetyczne katynony. Do niepokojących tendencji należy zaliczyć obecność na rynku syntetycznych opioidów oraz nowych benzodiazepin, choć i w tym zakresie należy odnotować lekką tendencję spadkową w 2019 roku.

Rok 2020 to jednak przede wszystkim pandemia COVID-19, która miała duży wpływ na system pomocy osobom uzależnionym od narkotyków w Polsce. Placówki udzielające pomocy starały się przede wszystkim zapewnić dostępność świadczonych usług w nowej sytuacji i nie ograniczać przyjmowania nowych pacjentów. Cały system pomocy, w tym również osobom używającym narkotyków, zmierzył się z brakiem wcześniej przygotowanych procedur dotyczących postępowania w trakcie pandemii COVID-19. Jednakże w odpowiedzi na pandemię 83% placówek zajmujących się pomocą osobom uzależnionym zbadanych przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii w pierwszej połowie 2020 roku wprowadziło zdalne usługi w obszarze leczenia uzależnienia od narkotyków lub redukcji szkód (np. przez telefon, wideorozmowy, dostęp online). W efekcie system leczenia może zostać uzupełniony o nowe formy pracy z klientem, które poszerzą ofertę placówek leczniczych. Analiza dotycząca sytuacji na rynku narkotykowym w pierwszych miesiącach pandemii nie wykazała, że nastąpił spadek w dostępie do narkotyków na poziomie całego kraju. Wzrosła prawdopodobnie rola internetu jako źródła zaopatrzenia w narkotyki. Liczba osób podejrzanych o przestępstwa narkotykowe w roku 2020 wzrosła w porównaniu do roku 2019. Wzrosła również ilość zabezpieczonych narkotyków przez policję. Warto podkreślić, że polski system przeciwdziałania narkomanii oparty jest na szerokiej współpracy różnych instytucji na poziomie lokalnym i krajowym od organizacji pozarządowych (jak np. Stowarzyszenie Monar), przez jednostki samorządu terytorialnego (gminy, miasta, urzędy marszałkowskie), po instytucje centralne (np. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Komenda Główna Policji). Sukcesy w ograniczaniu rozpowszechnienia używania narkotyków oraz problemów z nimi związanych nie byłyby możliwe bez zaangażowania tysięcy osób, przede wszystkim z organizacji pozarządowych i samorządu lokalnego, który jest zobowiązany do tworzenia i wdrażania lokalnych programów przeciwdziałania narkomanii. Nie można także zapominać o ważnej roli szkoły w profilaktyce narkotykowej. Działania szkół są wdrażane w ramach programu profilaktyczno-wychowawczego, który każda szkoła w Polsce opracowuje i realizuje.

Współpraca międzynarodowa służy wspieraniu krajowych przedsięwzięć, dlatego też Polska aktywnie działa w różnych organizacjach międzynarodowych, np. w Grupie Pompidou.

Na zakończenie warto wspomnieć, że obecnie trwają prace w Sejmie¹29 października 2021 roku odbyło się pierwsze czytanie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o zdrowiu publicznym oraz niektórych innych ustaw. Druki sejmowe znajdują się pod linkiemhttps://www.sejm.gov.pl/sejm9.nsf/druk.xsp?nr=1631 nad połączeniem systemów „narkotykowego” i „alkoholowego”, co będzie miało wyraz w tworzeniu wspólnych programów (strategii) przeciwdziałania uzależnieniom na poziomie lokalnym, w których również ma być uwzględniona tematyka uzależnień behawioralnych.

Raporty o stanie narkomanii znajdują się na stronie Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii w dziale raport krajowy.

Artykuł ukazał się w numerze 96 (4/2021) kwartalnika „Serwis Informacyjny UZALEŻNIENIA”.

Przypisy

• 1
  29 października 2021 roku odbyło się pierwsze czytanie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o zdrowiu publicznym oraz niektórych innych ustaw. Druki sejmowe znajdują się pod linkiemhttps://www.sejm.gov.pl/sejm9.nsf/druk.xsp?nr=1631