Jak pokazują wyniki badań ESPAD, napoje alkoholowe są najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród młodzieży szkolnej w Polsce, podobnie jak ma to miejsce w dorosłej części społeczeństwa. Mimo ofcjalnych zakazów sprzedaży alkoholu nieletnim okazjonalne picie napojów alkoholowych przez dorastającą młodzież jest społecznie akceptowane w wielu krajach i kulturach, w tym również w Polsce.
Polska od 12 lat uczestniczy w międzynarodowym badaniu ESPAD (Europejski Program Badań Ankietowych w Szkołach na Temat Używania Alkoholu i Narkotyków). Pierwszy pomiar w ramach tego projektu został dokonany w 1995 roku na próbie losowej uczniów klas I i III szkół ponadpodstawowych. Kolejne edycje powtórzono w 1999, 2003 oraz w 2007 roku.
W 2005 roku zostało przeprowadzone badanie, które miało na celu dostarczenie danych niezbędnych do ewaluacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006–2010. W badaniu wykorzystano zmodyfikowany kwestionariusz ESPAD oraz dodatkowy, wypełniany przez nauczycieli. Wyniki zostały przedstawione na łamach Serwisu Informacyjnego NARKOMANIA nr 2 (33) 2006.
Ostatnie badanie szkolne według metodologii ESPAD zostało przeprowadzone w maju i czerwcu 2007 roku na ogólnopolskiej próbie losowej uczniów dwóch roczników: 15–16 lat (III klasa gimnazjum) i 17–18 lat (II klasa szkół ponadgimnazjalnych). Realizatorem badania, na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii i Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, był Instytut Psychiatrii i Neurologii.
Cel badania
Celem badania była ocena rozmiarów zjawiska używania substancji psychoaktywnych wśród młodzieży szkolnej. Zbadano rozpowszechnienie używania substancji legalnych i nielegalnych; oceniona została dostępność substancji legalnych i nielegalnych; pytano o postawy wobec narkotyków i alkoholu, jak również rozpowszechnienie picia napojów alkoholowych. Przedmiotem badania były także wzory picia alkoholu oraz rozmiary zjawiska nietrzeźwości. W artykule zostaną omówione wybrane wyniki dotyczące używania substancji psychoaktywnych oraz ich dostępności. Artykuł powstał na podstawie raportu Janusza Sierosławskiego. Raport jest dostępny na stronie internetowej Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii (dział Epidemiologia) i na stronie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.
Metodologia badania
W 2007 roku badanie zrealizowano na próbie losowej młodzieży III klas gimnazjów i II klas szkół ponad gimnazjalnych. Zastosowano w nim wystandaryzowany kwestionariusz do samodzielnego wypełniania przez respondentów. W ankiecie pytano o osobiste doświadczenia z każdą z wymienionych substancji osobno. Warto podkreślić, że zadbano o zapewnienie anonimowości zarówno na poziomie pojedynczych uczniów, jak i całych szkół.
W ostatniej edycji zmieniona została ankieta, dlatego też część państw uczestniczących w projekcie, w tym Polska, podjęła decyzję, że w badaniu zostanie wykorzystana również wcześniejsza wersja ankiety, aby uzyskać pełną porównywalność danych z poprzednimi latami oraz zbadać różnice pomiędzy nową a poprzednią ankietą. Wyniki przedstawiono w oparciu o ankietę wykorzystywaną w poprzednich badaniach, z pomocą której przebadano 2231 uczniów klas III gimnazjów oraz 2249 uczniów klas II szkół ponadgimnazjalnych. Wśród ankietowanych uczniów gimnazjów 47,2% stanowiły dziewczęta, 52,8% chłopcy. W grupie uczniów szkół ponadgimnazjalnych 48,3% to byli chłopcy, a 51,7% dziewczęta. Schemat doboru do badania zakładał losowy dobór trzystopniowy, co oznacza, że najpierw losowano gminy, potem szkoły, a następnie klasy. Badaniu poddawano wszystkich obecnych w klasie uczniów, w warunkach zapewniających anonimowość. W losowaniu zastosowano warstwowanie ze względu na typ szkoły.
Doświadczenie z używaniem narkotyków
Omawianie wyników badania zaczniemy od przedstawienia rozpowszechnienia eksperymentowania (tabela 1.), co oznacza kontakt chociaż raz w życiu, z substancją psychoaktywną. Do doświadczeń z konopiami indyjskimi przyznało się 15,7% uczniów młodszych i 27,9% uczniów starszych. Na drugim miejscu znajdują się leki uspokajające i nasenne przyjmowane bez zalecenia lekarza (15,6% w młodszej grupie – czyli prawie taki sam odsetek jak w przypadku konopi i 19,0% w grupie starszej). Na trzecim miejscu wśród gimnazjalistów odnotowujemy substancje wziewne (8,2%), natomiast w przypadku starszych uczniów – amfetaminę (7,8%). Czwarte miejsce w młodszej grupie zajmuje amfetamina (3,8%), zaś w starszej – substancje wziewne (6,8%). W grupie gimnazjalistów na kolejnych miejscach pod względem rozpowszechnienia powyżej lub na poziomie dwóch procent użytkowników odnotowujemy: ecstasy – 2,5%, sterydy anaboliczne – 2,0% i grzyby halucynogenne – 2,0%. Wśród uczniów w wieku 17–18 lat rozpowszechnienie używania pozostałych substancji powyżej 2% dotyczy: ecstasy – 4,2%, sterydów anabolicznych – 3,5%, grzybów halucynogennych – 2,9%, LSD – 2,7%, kokainy – 2,5%. W przypadku substancji wziewnych młodsza grupa wiekowa używała ich częściej niż starsza. Analizując rozmiary zjawiska na podstawie czterech pomiarów ESPAD (1995, 1999, 2003, 2007), widać załamanie się trendu wzrostowego z lat 1995–2003 eksperymentowania z substancjami legalnymi i nielegalnymi w obydwu badanych grupach wiekowych. Dotyczy to niemal wszystkich substancji innych niż alkohol i tytoń.
Tendencja ta obecna jest zarówno wśród gimnazjalistów, jak i uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Przyjrzyjmy się, jak sytuacja rozwijała się w przypadku jednej z najbardziej popularnych substancji nielegalnych – konopi. W latach 1995–2003 widzimy wyraźny wzrost odsetka osób eksperymentujących z pochodnymi konopi, w latach 1999–2003 wzrost był mniejszy w młodszej grupie wiekowej. Z kolei w starszej grupie wiekowej w tym czasie nastąpił większy wzrost odsetka osób sięgających po konopie. W latach 2003–2007 odnotowujemy wyraźny spadek osób sięgających po konopie w obydwu grupach wiekowych.
Tabela 1. Używanie substancji psychoaktywnych kiedykolwiek w życiu
Źródło: Sierosławski 2007.
Badania dowodzą również, że istnieje różnica w sięganiu po substancje psychoaktywne między płciami, i to zarówno wśród gimnazjalistów, jak i uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Chłopcy częściej używają substancji psychoaktywnych, jedynie eksperymentowanie z lekami uspokajającymi i nasennymi jest częściej rozpowszechnione wśród dziewcząt.
Aktualne używanie narkotyków
W tabeli 2. zostały przedstawione odsetki uczniów sięgających po substancje w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem, co jest wskaźnikiem aktualnego używania. Najpopularniejszą substancją, podobnie jak w przypadku eksperymentowania, są konopie. W klasach III gimnazjów używa tego środka 10,9% uczniów, w klasach II szkół ponadgimnazjalnych – 17,4%. Następne w kolejności w obu kohortach są leki uspokajające i nasenne przyjmowane bez przepisu lekarza (III klasy gimnazjum – 7,1%, uczniowie szkół ponadgimnazjalnych – 9,0%). Na trzecim miejscu wśród badanych gimnazjalistów mamy substancje wziewne – 3,5%, a wśród młodzieży ponadgimnazjalnej 4,4% badanych przyznało się do używania amfetaminy.
Tabela 2. Używanie substancji psychoaktywnych w ciągu ostatnich 12 miesięcy
Źródło: Sierosławski 2007.
Częste używanie narkotyków
Za wskaźnik częstego używania przyjmuje się okres ostatnich 30 dni przed badaniem. W badaniach ESPAD zakłada się, że: „Palenie marihuany lub używanie innych narkotyków, podobnie jak picie alkoholu, w większości przypadków nie ma charakteru regularnego. Trudno mieć pewność, że wszyscy uczniowie, którzy zadeklarowali kontakt z daną substancją w czasie ostatnich 30 dni, na pewno używają jej co najmniej raz na miesiąc. Można jednak założyć, z pewnym przybliżeniem, że proporcje używających raz na miesiąc wśród tych, którzy nie używali substancji nielegalnych w ostatnim miesiącu, są równe proporcji używających rzadziej, a potwierdzających używanie w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem” (Sierosławski 2007). Przyjrzyjmy się wynikom badania dla tego wskaźnika: 6,4% uczniów klas III gimnazjów i 9,5% starszych uczniów używa marihuany lub haszyszu co najmniej raz w miesiącu. W przypadku amfetaminy mamy odpowiednio 1,0% gimnazjalistów oraz 1,9% uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Porównując trendy w używaniu konopi i amfetaminy, widzimy spadek odsetka użytkowników tych dwóch substancji w latach 2003–2007 w obydwu badanych grupach wiekowych.
Picie napojów alkoholowych
Jak wykazują wyniki ze wszystkich edycji badań ESPAD, napoje alkoholowe są najbardziej rozpowszechnion substancją psychoaktywną wśród młodzieży szkolnej w Polsce, podobnie jak ma to miejsce w dorosłej części społeczeństwa. Mimo oficjalnych zakazów sprzedaży alkoholu nieletnim, okazjonalne picie napojów alkoholowych przez dorastającą młodzież jest społecznie akceptowane w wielu krajach i kulturach, w tym również w naszym kraju.
Według najnowszych badań ESPAD próby picia ma za sobą 90,2% gimnazjalistów z klas III i 94,8% uczniów klas II szkół ponadgimnazjalnych. W czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem jakiekolwiek napoje alkoholowe piło 78,9% młodszych uczniów i 92% uczniów starszych. Warto zauważyć, że odsetki konsumentów alkoholu, definiowanych jako osoby, które piły jakikolwiek napój alkoholowy w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem, w przypadku młodszych uczniów nie odbiegają znacznie od odsetków konsumentów stwierdzanych w badaniach populacji osób dorosłych (81,6% − badania wzorców konsumpcji alkoholu w Polsce – 2005 rok, PARPA). Za wskaźnik względnie częstego używania alkoholu przyjęto picie w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem. Jakiekolwiek napoje alkoholowe w tym czasie piło 57,3% uczniów z grupy młodszej i 79,5% uczniów z grupy starszej.
Wykres 1. Picie napojów alkoholowych: trzecie klasy szkół gimnazjalnych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sierosławski 2007.
Wyniki uzyskane w 2007 r. w zestawieniu z wynikami z 2003 roku wskazują na spadek odsetka konsumentów napojów alkoholowych wśród gimnazjalistów oraz stabilizację w grupie uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Rozpowszechnienie picia napojów alkoholowych jest porównywalne w grupach chłopców i dziewcząt zarówno młodszych, jak i starszych. Wartości wskaźnika picia kiedykolwiek w życiu dla chłopców i dziewcząt są niemal identyczne (94,9% i 94,6% w grupie starszej oraz 91,2% i 89,2% w grupie młodszej). Analiza picia w czasie ostatnich 12 miesięcy wskazuje na niewielkie różnice (92,6% i 91,4% w grupie starszej oraz 80,1% i 77,8% w młodszej), znaczące różnice między chłopcami i dziewczętami pojawiają się, gdy rozpatrujemy picie w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem. Jednak nawet wyniki odnoszące się do częstego picia pokazują, że różnice między płciami nie są zbyt wielkie – do spożywania alkoholu w czasie ostatniego miesiąca przyznało się 82,9% chłopców i 76,1% dziewcząt z klas ponadgimnazjalnych oraz 60,4% chłopców i 54,1% dziewcząt z klasach gimnazjalnych. W Polsce coraz wyraźniej obserwujemy trend wyrównywania się zachowań ryzykownych wśród dziewcząt i chłopców. Badania prowadzone w innych krajach europejskich pokazywały ten proces emancypacji dziewcząt i unifikacji stylów życia młodych ludzi już od końca lat 90.
Wykres 2. Picie napojów alkoholowych: drugie klasy szkół gimnazjalnych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sierosławski 2007.
Najbardziej popularnym napojem alkoholowym zarówno w klasach III gimnazjów, jak i wśród młodzieży starszej, jest piwo. Na drugim miejscu znajduje się wódka, a dopiero na trzecim wino. Wódkę pił, co najmniej raz w ciągu ostatnich trzydziestu dni, co trzeci badany gimnazjalista (30,3%) i co drugi uczeń szkoły wyższego poziomu (50,8%). Picie piwa zdarzyło się w tym czasie ponad połowie gimnazjalistów (60,3%) i trzem czwartym uczniów starszych klas (78,8%). Wino piła prawie jedna czwarta młodszej młodzieży (22,6%) objętej badaniem i niespełna jedna trzecia uczniów ze starszej grupy (31,0%). W latach 1995−2003 obserwowaliśmy stały trend wzrostowy popularności piwa. Badania z roku 2007 roku wykazały załamanie tej tendencji − w młodszej grupie uczniów nastąpił spadek o 8%, w starszej zaś wskaźnik ten pozostał taki sam jak w 2003 roku.
Wykres 3. Picie napojów alkoholowych wśród dziewcząt i chłopców. Picie 30 dni przed badaniem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sierosławski 2007.
Dostępność nielegalnych substancji psychoaktywnych
Badani uczniowie proszeni byli w ankietach o udzielenie odpowiedzi, na ile trudne byłoby dla nich zdobycie każdej z substancji, gdyby tego chcieli. Kafeteria zbudowana była z następujących odpowiedzi: „niemożliwe”’ „bardzo trudne”; „dość trudne”; „dość łatwe”; „bardzo łatwe” oraz „nie wiem”. Badani otrzymali listę substancji legalnych i nielegalnych.
Porównanie substancji legalnych i nielegalnych pokazuje, że dostępność tych pierwszych oceniana jest wyżej niż dostępność narkotyków, co nie jest zaskakujące. Gimnazjalistom najtrudniej jest zdobyć GHB – 23,4%, najłatwiej przetwory konopi – 17,6%. W przypadku tego środka 11,4% gimnazjalistów odpowiedziało, że bardzo łatwo byłoby go zdobyć. Najmniejszy odsetek gimnazjalistów odpowiedział pozytywnie na możliwość bardzo łatwego zdobycia cracku: 4,4%. W przypadku młodzieży starszej mamy podobne odsetki odpowiedzi dotyczące wskaźnika: bardzo łatwe uzyskanie poszczególnych substancji. Ostatni pomiar ESPAD z 2007 roku pokazał, że wzrost dostępności substancji psychoaktywnych uległ odwróceniu, tzn. respondenci rzadziej oceniają, że nie mieliby trudności w ich zdobyciu.
Dostępność alkoholu
Na pytanie o ocenę dostępności substancji psychoaktywnych młodzi ludzie uznali, że napoje alkoholowe są najłatwiejsze do zdobycia. Uczniowie klas III gimnazjów, a więc młodzież w wieku 15-16 lat, uznali za bardzo łatwe do zdobycia: piwo – 56,1% badanych, wino – 45,6% i wódkę – 38,7%. Jedynie niewielki odsetek tej grupy badanych uznał za niemożliwy do zdobycia alkohol (piwo 3,4% badanych, wino 4,9% i wódkę 6,3%). Młodzież ponadgimnazjalna, a więc prawie pełnoletnia, oceniła jako bardzo łatwe do zdobycia odpowiednio: piwo − 81%, wino – 75,9% i wódkę − 70,2%. Ocenę dostępności możemy też porównać z doświadczeniami młodzieży dotyczącymi próby zakupu napojów alkoholowych.
Dane pokazują, że blisko połowa uczniów klas III gimnazjów podejmuje próby zakupu piwa (45,9%), zdecydowana większość takich prób kończy się powodzeniem. Odmową sprzedaży ze względu na zbyt młody wiek kończy się tylko 12,4% prób zakupu piwa, 15,5% wina i 11,2% wódki. Zwraca uwagę rosnący wskaźnik odmów sprzedaży alkoholu, na jakie napotykają nieletni – może to być efekt wielu działań lokalnych i kampanii ogólnopolskich odwołujących się do odpowiedzialności sprzedawców. Jedynie w przypadku wódki w 2007 roku wskaźnik ten zmienił się na niekorzyść.
Na zakończenie omawiania wyników warto przytoczyć jeden z wniosków autora badania:
obserwujemy załamanie trendu wzrostowego, trwającego od początku badań ESPAD. Wszystkie wskaźniki dostępności substancji psychoaktywnych zaczynają wykazywać korzystne tendencje spadkowe. Zarówno wskaźniki oceny dostępności substancji, jak i ekspozycji na propozycje w 2007 roku obniżyły się, chociaż nadal utrzymują się na wysokim poziomie. Warto zauważyć, że sygnały spadku dostępności dotyczą i substancji nielegalnych, i legalnych. Podobne wyniki zauważyliśmy w przypadku wskaźników akceptacja – potępianie. W 2007 roku w stosunku do 2003 roku nieznacznie spadł odsetek akceptujących używanie substancji, a wzrósł tych, którzy takie działanie zdecydowanie potępiają (Sierosławski 2007).
Analiza wyników badań pozwala autorom artykułu sformułować następujące wnioski:
- W zakresie używania napojów alkoholowych obserwujemy tendencję do spadku wskaźników dotyczących zarówno picia, jak i upijania się. Trudno jednak oceniać, jakie czynniki mają decydujący wpływ na ten efekt oraz na ile te zmiany będą miały trwały charakter. Z jednej strony można tu na pewno podkreślić rolę realizowanych od kilkunastu lat programów środowiskowych i szkolnych programów profilaktycznych, działań coraz większej liczby przeszkolonych nauczycieli, urzędników i animatorów. Z drugiej strony należy pamiętać, iż znaczne środki finansowe przeznaczane rokrocznie na profilaktykę i edukację są w przeważającej części w dyspozycji samorządów lokalnych. Stąd wynikają kolejne wyzwania dla Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii – organizowanie systemu szkoleń dla koordynatorów działań lokalnych, wdrażanie programów mających na celu podwyższenie jakości realizowanych programów, przekonanie samorządów do badania ich efektywności oraz promocja najciekawszych, najlepszych rozwiązań.
- Uwagę zwracają wysokie wskaźniki dotyczące zachowań ryzykownych wśród dziewcząt oraz te związane z piciem/upijaniem się przez nastolatków w ciągu ostatnich 30 dni. Te dane stanowią wyzwanie do poszukiwania nowych rozwiązań i programów profilaktycznych bądź korekcyjnych ukierunkowanych na pracę specyficznie z tymi grupami.
- W przypadku napojów alkoholowych wciąż możemy mówić o problemie ich ogromnej dostępności dla osób niepełnoletnich i nieprzestrzeganiu przez dorosłych obowiązującego zakazu sprzedaży alkoholu nieletnim. Szczególny niepokój może budzić malejąca liczba odmów w przypadku sprzedaży napojów wysokoprocentowych. Programy środowiskowe skierowane na ograniczenie dostępności alkoholu dla osób niepełnoletnich oraz kontrole punktów sprzedaży powinny być w centrum zainteresowania samorządów. Wysiłki podejmowane w tych obszarach powinny być znacznie większe niż dotychczas.
- Pierwsze oznaki pozytywnych zmian obserwowaliśmy już w poprzednim badaniu młodzieży szkolnej przeprowadzonym w 2005 roku (jednak ze względu na inny – w stosunku do programu ESPAD – miesiąc przeprowadzenia badań, wniosek – że odsetki badanych, którzy używali nielegalnych substancji psychoaktywnych, zmniejszyły się – nie byłby w pełni uprawniony). Dopiero wyniki z 2007 roku dały jednoznaczną odpowiedź, iż trend wzrostowy uległ odwróceniu.
- Dane z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii pokazują wzrost zaangażowania jednostek samorządu terytorialnego w przeciwdziałanie narkomanii. Krajowy Program na lata 2002–2005 wyznaczył gminom, powiatom i urzędom marszałkowskim szereg zadań do realizacji. Krajowy Program na lata 2006–2010 również nałożył na gminy i urzędy marszałkowskie obowiązek działań w obszarze przeciwdziałania narkomanii. Nakłady finansowe gmin na profilaktykę i rehabilitację wzrosły z 17 293 944 złotych w 2003 roku do 51 557 299 złotych w 2006 roku. Podobnie w przypadku urzędów marszałkowskich, które wydały w 2003 roku 1 501 297 złotych, a w 2006 roku 2 493 070 złotych. Zwiększenie w ostatnich latach wydatków jednostek samorządu terytorialnego na działania z zakresu przeciwdziałania narkomanii najprawdopodobniej miało przełożenie na spadek rozpowszechnienia używania substancji nielegalnych.
Bibliografa
- Sierosławski J., Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną (maszynopis), Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2007.
- Wzorce konsumpcji alkoholu w Polsce. Raport tabelaryczny z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2005 r. przez PBS na zlecenie PARPA.